Archaizmy, neologizmy, synonimy, antonimy, homonimy
Archaizmy
To element języka dawnej epoki historycznej; wyraz lub sformułowanie, które jest przestarzałe, wyszło z użycia, zmieniło formę bądź zostało zastąpione przez inne, nowsze.
Podział archaizmów:
- wyrazowe – czyli takie, które już nie występują w języku, zostały zastąpione przez wyrazy nowsze, np.
- kmieć – chłop,
- jeno – tylko,
- lico – twarz,
- niewiasta – kobieta,
- fonetyczne – czyli takie, które współcześnie inaczej wymawiamy, np.
- sierce – serce,
- wiesele – wesele, poćciwy – poczciwy,
- gramatyczne/fleksyjne – czyli takie, które współcześnie inaczej odmieniamy, tzn. przybierają dzisiaj inne końcówki, np.
- znajdziem – znajdziemy,
- wilcy – wilki,
- ptaszkowie – ptaki,
- złączym się – złączymy się,
- słowotwórcze – czyli takie, które współcześnie inaczej tworzymy, tzn. wykorzystujemy inne formanty, np.
- dzieweczka – dziewczynka,
- zbrodzień – zbrodniarz,
- uweselić – rozweselić,
- znaczeniowe – czyli takie, które współcześnie znaczą coś innego niż dawniej, np.
- rada (dawniej – radość, zadowolenie),
- zakon (dawniej – prawo),
- chłodnik (dawniej – altanka),
- składniowe – czyli dotyczące budowy zdań – współcześnie inaczej tworzymy wypowiedzenia, m.in. nie umieszczamy orzeczenia na końcu zdania:
Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie powieszę powęż na gospodzie, a na niej kartkę, którą mi uczony w piśmie kleryk foremnie napisze: jako Panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlą. A kto by temu się sprzeciwił, z tym będę się potykał póty, póki sam nie zginę albo on nie zginie – chybaby w niewolę radziej poszedł.
Neologizmy
Neologizm to wyraz, wyrażenie bądź zwrot nowo wprowadzony do języka. Służą do oznaczania i nazywania nowych pojęć, przedmiotów, które pojawiają się w otaczającej nas rzeczywistości. Neologizmy powstają wraz z rozwojem takich dziedzin, jak przemysł, technika czy medycyna, gdy potrzebujemy nowych słów, aby nazwać nowe, nieistniejące wcześniej przedmioty czy zjawiska.
Przykład: komputer, internauta, komórkowiec.
Podział neologizmów:
- Neologizmy obiegowe
Nazywają nowe przedmioty, zjawiska i sytuacje; przekazują nam informacje o nowych elementach rzeczywistości. Neologizmy obiegowe próbuje się tworzyć nie tylko wtedy, gdy trzeba wymyślić nowy wyraz na opisanie nowopowstałej rzeczy, ale także wtedy, gdy chce się jakiś wyraz obcy zastąpić polskim odpowiednikiem.
Neologizmy obiegowe dzielimy na:- słowotwórcze,
- znaczeniowe,
- frazeologiczne.
- Neologizmy artystyczne
Tworzą je pisarze, poeci, by lepiej wyrazić swe odczucia, wrażenia i przeżycia. Są one przejawem ich inwencji twórczej i nieskrępowanej wyobraźni.
- Neologizmy słowotwórcze
Tworzone są od wyrazów już istniejących, za pomocą odpowiednich formantów (przyrostków lub przedrostków) lub początkowych elementów skrótów, np.:- program -ista (od programu),
- odrzut -owiec (od: odrzucać),
- obrabi -arka (od: obrabiać),
- betoni -arka (od: beton),
- przegub -owiec (od: przegub),
- przegląd -arka (od: przeglądać),
- jadło -dajnia (od: jadła),
- PeKaO,
- mogą to być także złożenia cząstek obcych (np. mini-, super-):
- miniwieża,
- minisonda,
- supergwiazda.
- Neologizmy znaczeniowe
To wyrazy będące od dawna w użyciu, które (dostosowując się do rzeczywistości) nabierają nowego znaczenia.- Nagłośnić (sprawę) – nadać jej rozgłos, promocja (książki, filmu) – reklama, popieranie, lansowanie.
- Plomba – przestała być tylko terminem stomatologicznym, oznaczającym wypełnienie dziury w zębie.
Teraz oznacza także nowy dom wbudowany pomiędzy dwa już istniejące, zwykle z powodu braku miejsca. - Korek – nie jest już tylko zatyczką butelki wina czy szampana. Teraz to także wielkie nagromadzenie samochodów na ulicy, utrudniające swobodny i szybki przejazd samochodów.
- Wóz – kiedyś był pojazdem ciągniętym przez konie. Obecnie wóz zaczął oznaczać po prostu samochód.
- Mur (ściana, żywy mur, który piłkarze ustawiają na boisku, by zasłonić bramkę).
- Neologizmy frazeologiczne
To nowatorskie połączenia starych wyrazów, które mają inne znaczenie w całości niż poszczególne elementy związku frazeologicznego (gasić strajki, pułapka kredytowa, próg podatkowy, szara strefa.)- Wolna sobota – dziś wszystkie soboty są już wolne, ale kiedyś trzeba było chodzić do pracy sześć dni w tygodniu. I kiedy wprowadzono soboty bez pracy – nazwano je wolnymi.
- Zielone światło – W sygnalizacji świetlnej oznacza wolną drogę, możliwość swobodnego przejazdu. Słyszaeś jednak zapewne o zielonym świetle dla rolnictwa (edukacji, służby zdrowia itp.), czyli o specjalnych udogodnieniach, pierwszeństwie w realizacji czegoś.
- Niedzielny kierowca – niedziela, jak nietrudno zauważyć, jest tylko raz w tygodniu. Jaki to kierowca, który wsiada do swojego samochodu tylko raz na siedem dni? Słaby, niedoświadczony, czyli niedzielny właśnie…
- Neologizmy artystyczne
Neologizmy bardzo często pojawiają się też w poezji – to neologizmy artystyczne.- Są to wyrazy utworzone przez poetę lub pisarza, które tworzą jego indywidualny styl – język poetycki jest wtedy mniej banalny i codzienny, a bardziej poetycki.
- W XX wieku dwóch było mistrzów neologizmów artystycznych. Leśmian i Białoszewski. Obaj, tworząc swoje teksty poetyckie, odwoływali się nie tylko do słowników i tekstów, ale przede wszystkim do własnej wyobraźni i języka mówionego, który zawsze jest bogatszy niż ten pisany.
Po co poetom neologizmy?
W poezji tworzenie nowych słów podyktowane jest:
- dążeniem do pewnego rodzaju odświeżenia środków leksykalnych,
- zwiększeniem ekspresji językowej, uzyskaniem nowych, ciekawych efektów brzmieniowych.
Jak tworzą się neologizmy?
Neologizmy aby były poprawne, muszą być utworzone według zasad słowotwórstwa w danym języku, muszą nawiązywać do istotnej cechy nazwy lub pojęcia, np. bawełna – materiał otrzymywany z rośliny o tej nazwie, muszą mieć harmonijną, możliwą do wymówienia formę dźwiękową.
Kiedy neologizm przestaje być neologizmem?
Z czasem neologizm staje się po prostu normalnym wyrazem, jakich tysiące w słowniku. Dzieje się to w momencie, kiedy na stałe wejdzie do systemu językowego.
Synonimy
Synonimy, zwane inaczej wyrazami bliskoznacznymi, to słowa, których zakresy częściowo na siebie zachodzą, ich znaczenia są bliskie znaczeniom innych wyrazów, np.: wesoły – radosny.
Synonimami mogą być:
- przymiotniki: apetyczny – smaczny;
- czasowniki: obracać się – kręcić się, nagradzać – premiować;
- spójniki: i – oraz, dlatego że – ponieważ;
- rzeczowniki: wyraz – słowo, wódz – przywódca, hołd – uznanie, honor – godność;
- przysłówek: doskonale – wspaniale, wcale – ani trochę, całościowo – kompleksowo.
W zależności od stopnia podobieństwa znaczeniowego synonimy można podzielić na:
- Synonimy bliższe znaczą dokładnie to samo lub prawie to samo, np.: synonimem bliższym wyrazu działanie będzie wyraz czynność, wyrazu ląd – wyraz ziemia.
- Synonimy dalsze to takie, których znaczenia są podobne, jednak nie identyczne.
Zazwyczaj są to słowa, które mogą być użyte tylko w odpowiednich kontekstach i ściśle określonych znaczeniach. Synonimem dalszym wyrazu działanie będzie wyraz funkcjonowanie, wyrazu ląd – wyraz wyspa.
Pamiętaj
Wyrazy bliskoznaczne mają odmienną wartość stylistyczną, np.:
- kobieta – baba,
- dziecko – bachor,
- mężczyzna – facet.
Ze względu na zróżnicowanie stylistyczne wymienność synonimów jest ograniczona i zastępowanie synonimów innymi musi być dokonane po dokładnej analizie ich znaczenia.
Spotykamy się również z synonimami regionalnymi, np. ziemniaki = kartofle = pyry = grule.
Odcień znaczeniowy
Wyrazy bliskoznaczne mają różny odcień znaczeniowy, np.: rumak, klacz, szkapa to nazwy konia, ale mające różny odcień znaczeniowy, a przez to różne zastosowanie. Rumak to koń doskonały, wspaniały, a szkapa to zabiedzony koń.
Wyrazy bliskoznaczne
Wyrazy bliskoznaczne można tworzyć przez:
- zdrobnienia lub zgrubienia nazw przedmiotów, np.:
kot – kotek – koteczek,
pies – piesek – pieseczek.
Powstałe wyrazy będą bliskoznaczne, ale nie będą jednoznaczne.
- dodanie przedrostka nie- do wyrazów o przeciwnym znaczeniu, np.
niski – niewysoki,
mały – nieduży
Takie wyrazy są bliskie znaczeniowo, ale nie są jednoznaczne. Często takie wyrazy mają rolę eufemizmów, słowo niemądry jest słabsze znaczeniowo niż słowo głupi.
Antonimy
Antonimy to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu:
-
- jasny – ciemny,
- mądry – głupi,
- chudy – gruby,
- sprawiedliwy – niesprawiedliwy,
- łagodny – ostry.
Antonimy mogą być wyrażone:
- przymiotnikami: mały – duży, silny – słaby, wesoły – smutny, prosty – krzywy;
- czasownikami: zasypiać – budzić się, rodzić się – umierać;
- rzeczownikami: dzień – noc, wojna – pokój, mężczyzna – kobieta
Rzadsze są antonimy frazeologiczne:
- być nie w sosie – być w szampańskim nastroju,
- usta mu się nie zamykają – milczy jak grób,
- idzie jak po maśle – idzie jak po grudzie.
Czasami antonimy tworzy się, dodając przyrostki: nie-, anty- lub od-:
- miły – niemiły
- godny – niegodny
- sympatyczny – antypatyczny
- talent – antytalent
- dany – oddany
- Ant – ten przedrostek sam w sobie oznacza sprzeciw, kontrast. Są przecież antagonizmy, antypatie, programy antywirusowe. Łatwo więc zapamiętać, że antonimy to wyrazy przeciwstawne znaczeniowo.
Eufemizmy
Eufemizmy – to grzeczniejszy, delikatniejszy odpowiednik wyrazów, których treść mogłaby się wydać naszemu rozmówcy zbyt dosadna. Występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy „przyzwoitego” zastępstwa.
-
- leń – urodzony w niedzielę,
- sknera – nazbyt oszczędny,
- łamaga – niezbyt zręczny, niespecjalnie wygimnastykowany,
- kłamać – mijać się z prawdą, koloryzować,
- oszukiwać – wprowadzać w błąd,
- kantować – postąpić nieuczciwie,
- gruby – puszysty.
Homonimy
Homonimy to wyrazy, które brzmią tak samo, ale mają zupełnie różne znaczenia.
-
- zamek – budowla warowna, zamek u drzwi, suwak,
- myszka – gryzoń, myszka komputerowa,
- granat – owoc i element ekwipunku żołnierza,
- pączek – zawiązki kwiatu, ciastko,
- tusz – do rzęs, kreślarski, orkiestry,
- ikona – obraz święty, ikona na pulpicie komputera.
Wszystkie te wyrazy tak samo brzmią, ale znaczą coś innego. To właśnie homonimy.
Jesteś zgrabna babka? No pewnie, ale przecież nie wielkanocna i nie babka – zielony listek, który przykłada się na rany. Wszystkie te babki są homonimami.
- Homo – taki sam wygląd, a inne znaczenie. Np. oczko. Tylko jakie? Perskie, w rajstopach, w rosole, w głowie czy może w kartach? Musimy mieć dodatkowe informacje, żeby wiedzieć, o jakie oczko chodzi.
Uwaga! Możesz spotkać się też ze szczególnym przypadkiem homonimów – to wyrazy, które tak samo brzmią, choć mają odmienną formę graficzną – np. lód (zamarznięta woda) i lud (tłum), ważyć (na wadze) i warzyć (gotować).
Zapamiętaj!
Antonimy (wyrazy przeciwstawne)
biały – czarny
mądry – głupi
Synonimy (jedno znaczenie – dużo wyrazów)
mężczyzna – pan, facet
diabeł – czart, szatan
Homonimy (jeden wyraz – dużo znaczeń)
piła – ryba, piła do drewna, nasza pani od chemii
pióro – ptasie, do pisania
Zobacz: