Jakich wydarzeń dotyczy akcja Ogniem i mieczem.
- Akcja Ogniem i mieczem rozgrywa się podczas powstania ukraińskiego pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Dla Ukrainy – był to bohater narodowy, który walczył o wolność ojczyzny, dla Polaków – zdrajca, który wystąpił przeciw Rzeczypospolitej. Sienkiewicz przedstawia go jako postać negatywną, ale też zarzucano pisarzowi, że potraktował historię ukraińskiego powstania stronniczo. Historycy twierdzą jednak zgodnie, że oderwawszy się od Rzeczypospolitej, Ukraina nie uzyskała wolności, lecz popadła w długoletnią, jeszcze większą niewolę.
- Bohaterami wątku miłosnego jest trójka bohaterów: Helena Kurcewiczówna – czarnobrewa piękność, szlachcic polski – Jan Skrzetuski i młodzian ukraiński – Bohun.
- Zarysowują się tu wątki, które powieli Sienkiewicz w następnych tomach Trylogii: „dobra” miłość Heleny i Skrzetuskiego będzie bardzo zagrożona przez działania czarnego charakteru – Bohuna. Motyw porwania (Bohun porywa Helenę) i ucieczki (pan Zagłoba mieczem zetnie warkocz Heleny i przeprowadzi ją przez groźne tereny stepów ukraińskich). Szczęśliwy koniec i ślub kochanków wieńczą wątek miłosny, w warstwie historycznej ogromną rolę odegra obrona Zbaraża (łącznicy obecni są we wszystkich częściach, choć w różnym składzie).
- Bohaterowie wszystkich cyklów – to oczywiście zespół „polskich muszkieterów”: Zagłoba, Wołodyjowski, Skrzetuski potem Kmicic, Ketling.
- Bohaterem – ostatnim rycerzem średniowiecznym przeniesionym w wiek siedemnasty – który zginie, jest przesympatyczny wielkolud Podbipięta, obiekt żartów Zagłoby, rycerz, który złożył dziwną przysięgę ścięcia trzech pogańskich głów za jednym zamachem. Przysięgi dotrzymał, ale i złożył życie pod Zbarażem. Longinus Podbipięta jest postacią trochę dziwaczną: jak i Roch Kowalski, a nawet Zagłoba czy Rzędzian – ale niezwykle barwną. Sienkiewicz był mistrzem w tworzeniu postaci, które zapadały w serca odbiorców bardziej niż np. idealny Skrzetuski.
- Postacią historyczną, obok Chmielnickiego, jest „nasz” reprezentant, czyli książę Jeremi Wiśniowiecki. Sienkiewicz czyni z niego bohatera – obrońcę Zbaraża, pogromcę Kozaków, odważnego wodza, który przeciwstawił się Chmielnickiemu. Jego syn zyska na sławie ojca i zasiądzie na tronie Polski. Podobno w rzeczywistości idealny Jarema był pyszny i okrutny – w powieści kontrastuje z wodzem Kozaków, jak też herosem, niemal półbogiem, ale pamiętajmy, że pisząc Ogniem i mieczem, korzystał Sienkiewicz z osiągnięć i reguł eposu.
- Stał się więc pierwszy tom Trylogii polskim eposem powieściowym, wielką powieścią przygodową, a zarazem patriotyczną – sienkiewiczowski patriotyzm pełen był optymizmu, odwagi, wiary w zwycięstwo. Dlatego stał się taki ważny dla Polaków. Dlatego Helena pokochać musiała szlachcica polskiego, a nie Kozaka, choć pokolenia czytelniczek polskich przyznają, że ten nieszczęsny Bohun jest o wiele bardziej pociągający…
Zobacz:
Ogniem i mieczem – Henryk Sienkiewicz
Jak w literaturze polskiej rozwijała się powieść historyczna?