Podział wyrazów

 

Wyrazy proste – powstałe od jednego wyrazu podstawowego – zawierające jedną podstawę słowotwórczą		Wyrazy złożone – powstałe od dwóch (lub więcej) wyrazów podstawowych – zawierające dwie (lub więcej) podstawy słowotwórcze
niepodzielne słowotwórczo; rdzenne pies, las, chleb	podzielne słowotwórczo; rozwinięte (podstawa + formant) pies -ek, las -ek, chleb -ek	zestawienia – dwa odrębne wyrazy, tworzące jedną całość znaczeniową wieczne pióro Nowy Targ Zielona Góra	zrosty – dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących (wrostków) rzeczpospolita Białystok	złożenia – dwie podstawy słowotwórcze połączone formantem (wrostkiem -o-, -y-, -i-) bajk-o-pisarz, włócz-y-kij, pas-i-brzuch

Inny podział:

Neologizmy

to wyrazy nowo tworzone w języku:

• słowotwórcze – np.
  • punkt – punktowiec,
  • nadawać – nadajnik,

• znaczeniowe – np.
  • mur – „ściana”,
  • „piłkarze ustawieni tak, by osłonić bramkę przed strzałem przeciwnika”,

• artystyczne – tworzone przez poetów, pisarzy dla potrzeb konkretnego dzieła
  • Mironczarnia
    

• frazeologiczne – np.
  • niedzielny kierowca,
  • zielone światło,

Archaizmy

wyrazy stare, których przestajemy używać np.

• białogłowa (dawniej: kobieta),

Synonimy

to wyrazy bliskie sobie znaczeniem, niekiedy nawet o takim samym znaczeniu, np.

• pieczątka – stempel,
• ziemniak – kartofel,
• dziecko, smyk, bachor, niemowlę

Antonimy

wyrazy przeciwstawne, których zadaniem jest uwydatnianie różnic, np.

• gruby – chudy,
• mały – duży,
• biały – czarny,
• cicho – głośno,
• dobro – zło

Homonimy

wyrazy o różnych znaczeniach, ale wspólnej pisowni, np.

• bal (kloc z drewna i zabawa),
• kopia (odbitka i rodzaj broni)
• zamek
• babka

Synonimy

Synonimy, zwane inaczej wyrazami bliskoznacznymi, to słowa, których zakresy znaczeniowe częściowo na siebie zachodzą, (ich znaczenia są bliskie znaczeniom innych wyrazów), np.:

• wesoły – radosny – pogodny
• kształt – forma – format – postać – wygląd – fason
• kolor – barwa – zabarwienie – odcień

Synonimami mogą być:

• przymiotniki:
  • apetyczny – smaczny;
  • piękny, cudowny, wspaniały
    
• czasowniki:
  • obracać się – kręcić się,
  • zainstalować – zamontować,
  • nagradzać – premiować
    
• spójniki:
  • i – oraz,
  • dlatego że – ponieważ
    
• rzeczowniki:
  • pałac – zamek,
  • wyraz – słowo,
  • wódz – przywódca,
  • hołd – uznanie
    
• przysłówek:
  • doskonale – wspaniale,
  • wcale – ani trochę,
  • całościowo – kompleksowo

W zależności od stopnia podobieństwa znaczeniowego synonimy można podzielić na:

• Synonimy bliższe znaczą dokładnie to samo lub prawie to samo, np.:
  • synonimem bliższym wyrazu działanie będzie wyraz czynność,
  • wyrazu ląd – wyraz ziemia.

• Synonimy dalsze to takie, których znaczenia są podobne, jednak nie identyczne.
  Zazwyczaj są to słowa, które mogą być użyte tylko w odpowiednich kontekstach i ściśle określonych znaczeniach np.
  • synonimem dalszym wyrazu działanie będzie wyraz funkcjonowanie,
  • wyrazu ląd – wyraz wyspa.

Zapamiętaj to tak!

Syno- znaczy podobny. U ludzi syn może być podobny do rodziców, w wyrazach synonimy, to te, co mają podobne znaczenie.

• Wyrazy bliskoznaczne mają odmienną wartość stylistyczną (wyrażającą uczuciowy stosunek do osób zjawisk, przedmiotów).
  Ze względu na zróżnicowanie stylistyczne wymienność synonimów jest ograniczona i zastępowanie synonimów innymi musi być dokonane po dokładnej analizie ich znaczenia.
  • kobieta – niewiasta – pani – dama – matrona – babka – baba – babsko – babsztyl – szantrapa,
  • dziecko – dziecię – dziecina – malec – brzdąc – berbeć – pociecha – smarkacz – bachor,
  • koń – rumak – ogier – wierzchowiec – klacz – szkapa – chabeta
    to nazwy konia, ale mające różny odcień znaczeniowy, a przez to różne zastosowanie. Rumak czy ogier to koń doskonały, wspaniały, a szkapa czy chabeta to zabiedzony koń.
• Spotykamy się również z synonimami regionalnymi, np. ziemniaki = kartofle = pyry = grule.
• Synonimy to te wyrazy, które mają podobne – bliskie sobie – znaczenie (dlatego nazywa się je wyrazami bliskoznacznymi).

Wyrazy bliskoznaczne można tworzyć przez:

• zdrobnienia lub zgrubienia nazw przedmiotów, np.:
  • kot – kotek – koteczek,
  • pies – piesek – pieseczek.
  • Powstałe wyrazy będą bliskoznaczne, ale nie będą jednoznaczne.

• dodanie przedrostka nie- do wyrazów o przeciwnym znaczeniu, np.
  • niski – niewysoki,
  • mały – nieduży
    Takie wyrazy są bliskie znaczeniowo, ale nie są jednoznaczne. Często takie wyrazy pełnią rolę eufemizmów, słowo niemądry jest słabsze znaczeniowo niż słowo głupi.

 

Antonimy

Antonimy to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu:

• jasny – ciemny,
• mądry – głupi,
• chudy – gruby,
• sprawiedliwy – niesprawiedliwy.

Są to pary antonimiczne, czyli przeciwstawne.

• Ty jesteś dobry, a Twój zajadły wróg – zły.
• Ty lubisz noc, a on – dzień.
• On chodzi wciąż wesoły, Ty smutny.
• On jest aktywny, a Ty bierny.

Antonimy mogą być wyrażone:

• przymiotnikami, np.:
  • mały – duży,
  • silny – słaby,
  • wesoły – smutny,
  • prosty – krzywy
    

• czasownikami, np.:
  • zasypiać – budzić się,
  • rodzić się – umierać

• rzeczownikami, np.:
  • dzień – noc,
  • wojna – pokój,
  • mężczyzna – kobieta
    

o wiele rzadsze są antonimy frazeologiczne, np.:

• być nie w sosie – być w szampańskim nastroju,
• usta mu się nie zamykają – milczy jak grób,
• idzie jak po maśle – idzie jak po grudzie.

Zapamiętaj to tak!

• Anto- – ten przedrostek sam w sobie oznacza sprzeciw, kontrast. Przecież są antagonizmy, antynomie, antychryst, nawet Antygona zbuntowała się królowi i zrobiła coś anty – na przekór. Nic dziwnego, że antonimy są przeciwstawne znaczeniowo.
• Czasami antonimy tworzy się, dodając przyrostki: nie-, anty- lub od-:
  • miły – niemiły
  • godny – niegodny
  • sympatyczny – antypatyczny
  • talent – antytalent
  • dany – oddany

 

Homonimy

Homonimy to wyrazy wieloznaczne, które brzmią tak samo, ale mają zupełnie różne znaczenia, np. oczko.
Tylko jakie? Perskie, w rajstopach, w rosole, w głowie czy może w kartach? Musimy mieć dodatkowe informacje, żeby wiedzieć, o jakie oczko chodzi.

• zamek – budowla warowna, zamek u drzwi, suwak,
• myszka – gryzoń, myszka komputerowa,
• granat – owoc i element ekwipunku żołnierza,
• pączek – zawiązki kwiatu, ciastko,
• ikona – obraz święty, ikona na pulpicie komputera,
• piła – ryba, piła do drewna, nasza pani od chemii,
• pióro – ptasie, do pisania.

Uwaga!

• Homo- jest to pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczających taki sam, jednakowy, podobny.
• Możesz spotkać się też ze szczególnym przypadkiem homonimów – to wyrazy, które tak samo brzmią, choć mają odmienną formę graficzną – np.
  • lód (zamarznięta woda) i lud (tłum), ważyć (na wadze) i warzyć (gotować).
  • On wierzy w krasnoludki. Z wieży ratusza rozległ się hejnał.

 

Eufemizmy

Eufemizmy to grzeczniejszy, delikatniejszy odpowiednik wyrazów, których treść mogłaby się wydać naszemu rozmówcy zbyt dosadna. Występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy „przyzwoitego” zastępstwa.

• leń – urodzony w niedzielę,
• sknera – nazbyt oszczędny,
• łamaga – niezbyt zręczny, niespecjalnie wygimnastykowany,
• kłamać – mijać się z prawdą, koloryzować,
• oszukiwać – wprowadzać w błąd,
• kantować – postąpić nieuczciwie,
• gruby – puszysty.

 

Neologizmy

Neologizm to wyraz, wyrażenie bądź zwrot nowo wprowadzony do języka. Służy do oznaczania i nazywania nowych pojęć, przedmiotów, które pojawiają się w otaczającej nas rzeczywistości. Neologizmy powstają wraz z rozwojem takich dziedzin, jak przemysł, technika czy medycyna, gdy potrzebujemy nowych słów, aby nazwać nowe, nieistniejące wcześniej przedmioty czy zjawiska.
Przykład: komputer, internauta, komórkowiec, bankomat, czek, laser, procesor.

Podział neologizmów:

Neologizmy obiegowe – nazywają nowe przedmioty, zjawiska i sytuacje; przekazują nam informacje o nowych elementach rzeczywistości. Neologizmy obiegowe próbuje się tworzyć nie tylko wtedy, gdy trzeba wymyślić nowy wyraz na opisanie nowo powstałej rzeczy, ale także wtedy, gdy chce się jakiś wyraz obcy zastąpić polskim odpowiednikiem.
Neologizmy obiegowe dzielimy na:

• słowo­twórcze
• znaczeniowe
• frazeologiczne

Neologizmy artystyczne – tworzą je pisarze, poeci, by lepiej wyrazić swe odczucia, wrażenia i przeżycia. Są one przejawem ich inwencji twórczej i nieskrępowanej wyobraźni.

Neologizmy słowotwórcze

• tworzone są od wyrazów już istniejących, za pomocą odpowiednich formantów (przyrostków lub przedrostków) lub początkowych elementów skrótów, np.:
  • program -ista (od programu),
  • odrzut -owiec (od: odrzucać),
  • obrabi -arka (od: obrabiać),
  • betoni -arka (od: beton),
  • przegub -owiec (od: przegub),
  • przegląd -arka (od: przeglądać),
  • jadło -dajnia (od: jadła),
  • PeKaO,

• mogą to być także złożenia cząstek obcych (np. mini-, super-):
  • miniwieża,
  • minisonda,
  • supergwiazda.

Neologizmy znaczeniowe

To wyrazy będące od dawna w użyciu, które (dostosowując się do rzeczywistości) nabierają nowego znaczenia.

• Nagłośnić (sprawę) – nadać jej rozgłos, promocja (książki, filmu) – reklama, popieranie, lansowanie.
• Plomba – przestała być tylko terminem stomatologicznym, oznaczającym wypełnienie dziury w zębie. Teraz oznacza także nowy dom wbudowany pomiędzy dwa już istniejące.
• Korek – nie jest już tylko zatyczką butelki wina czy szampana. Teraz to także wielkie nagromadzenie samochodów na ulicy, utrudniające swobodny i szybki przejazd samochodów.
• Wóz – kiedyś był pojazdem ciągniętym przez konie, obecnie to samochód.
• Mur – ściana, żywy mur, który piłkarze ustawiają na boisku, by zasłonić bramkę.

Neologizmy frazeologiczne

To nowatorskie połączenia starych wyrazów, które mają inne znaczenie w całości niż poszczególne elementy związku frazeologicznego np.:

• gasić strajki,
• pułapka kredytowa,
• próg podatkowy,
• dziura budżetowa,
• szara strefa.
  
• Wolna sobota – dziś wszystkie soboty są już wolne, ale kiedyś trzeba było chodzić do pracy sześć dni w tygodniu. I kiedy wprowadzono soboty bez pracy – nazwano je wolnymi.
• Zielone światło – w sygnalizacji świetlnej oznacza wolną drogę, możliwość swobodnego przejazdu.
  Słyszałeś jednak zapewne o zielonym świetle dla rolnictwa (edukacji, służby zdrowia itp.), czyli o specjalnych udogodnieniach, pierwszeństwie w realizacji czegoś.
• Niedzielny kierowca – niedziela, jak nietrudno zauważyć, jest tylko raz w tygodniu. Jaki to kierowca, który wsiada do swojego samochodu tylko raz na siedem dni? Słaby, niedoświadczony, czyli niedzielny właśnie.

Neologizmy artystyczne

Neologizmy bardzo często pojawiają się też w poezji – to neologizmy artystyczne. Są to wyrazy utworzone przez poetę lub pisarza, które tworzą jego indywidualny styl – język poetycki jest wtedy mniej banalny i codzienny, a bardziej poetycki.

W XX wieku dwóch było mistrzów neologizmów artystycznych – Leśmian i Białoszewski. Obaj, tworząc swoje teksty poetyckie, odwoływali się nie tylko do słowników i tekstów, ale przede wszystkim do własnej wyobraźni i języka mówionego, który zawsze jest bogatszy niż ten pisany.

Po co poetom neologizmy?
W poezji tworzenie nowych słów podyktowane jest:

• dążeniem do pewnego rodzaju odświeżenia środków leksykalnych,
• zwiększeniem ekspresji językowej,
• uzyskaniem nowych, ciekawych efektów brzmieniowych.

Jak tworzą się neologizmy?
Neologizmy, aby były poprawne,

• muszą być utworzone według zasad słowotwórstwa w danym języku,
• muszą nawiązywać do istotnej cechy nazwy lub pojęcia, np. bawełna – materiał otrzymywany z rośliny o tej nazwie,
• muszą mieć harmonijną, możliwą do wymówienia formę dźwiękową.

Kiedy neologizm przestaje być neologizmem?
Z czasem neologizm staje się po prostu normalnym wyrazem, jakich tysiące w słowniku. Dzieje się to w momencie, kiedy na stałe wejdzie do systemu językowego.

 

Archaizmy

To element języka dawnej epoki historycznej; wyraz lub sformułowanie, które jest przestarzałe, wyszło z użycia, zmieniło formę bądź zostało zastąpione przez inne, nowsze.

Podział archaizmów:

• wyrazowe – czyli takie, które już nie występują w języku, zostały zastąpione przez wyrazy nowsze, np.
  • kmieć – chłop,
  • jeno – tylko,
  • lico – twarz,
  • niewiasta – kobieta.
    

• fonetyczne – czyli takie, które współcześnie inaczej wymawiamy, np.
  • sierce – serce,
  • wiesele – wesele,
  • poćciwy – poczciwy.

• gramatyczne/fleksyjne – czyli takie, które współcześnie inaczej odmieniamy, tzn. przybierają dzisiaj inne końcówki, np.
  • znajdziem – znajdziemy,
  • wilcy – wilki,
  • ptaszkowie – ptaki,
  • złączym się – złączymy się.
    

• słowotwórcze – czyli takie, które współcześnie inaczej tworzymy, tzn. wykorzystujemy inne formanty, np.
  • dzieweczka – dziewczynka,
  • zbrodzień – zbrodniarz,
  • uweselić – rozweselić.
    

• znaczeniowe – czyli takie, które współcześnie znaczą coś innego niż dawniej, np.
  • rada (dawniej – zadowolenie),
  • zakon (dawniej – prawo),
  • chłodnik (dawniej – altanka).

• składniowe – czyli dotyczące budowy zdań – współcześnie inaczej tworzymy wypowiedzenia, m.in. nie umieszczamy orzeczenia na końcu zdania:
  Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie powieszę powęż na gospodzie, a na niej kartkę, którą mi uczony w piśmie kleryk foremnie napisze: jako Panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlą. A kto by temu się sprzeciwił, z tym będę się potykał póty, póki sam nie zginę albo on nie zginie – chybaby w niewolę radziej poszedł.

 

Zapożyczenia

W jaki sposób takie wyrazy trafiają do języka?
Głównie są wynikiem kontaktów Polaków z innymi narodowościami – zresztą tak samo jest we wszystkich językach. Kontakty handlowe, towarzyskie, podróże, wspólne obyczaje i kultura, a nawet wojny sprawiały, że w naszym języku pojawiały się nowe wyrazy. Znając historię Polski, możesz łatwo się domyślić, kiedy i z jakiego języka przejęliśmy pewne wyrazy.

Sposoby zapożyczania:

• Zapożyczenia bezpośrednie – co oznacza, że wyraz zapożyczony jest z jakiegoś języka bez pośrednictwa innego.
• Zapożyczenia pośrednie – niektóre wyrazy docierają do naszego języka za pośrednictwem innych języków, np. łacina-niemiecki-polski; angielski-niemiecki-polski.

Zapożyczenia mogą być:

• Leksykalne – zapożyczone wyrazy występują wtedy w języku polskim w niezmienionej postaci, np. przez dodanie polskiego sufiksuŁ
  • radio, studio, kino, grafitti, spagetti.

• Morfemowe wtedy wyraz zapożyczony dostosowuje swoją końcówkę do systemu gramatycznego języka polskiego, np.
  • -ny: kolosalny, encyklopedyczny;
  • -owy: barokowy;
  • -ka: falbanka, butelka.

 

Jak obce wyrazy trafiają do języka?

• W X wieku przeważają zapożyczenia z łaciny (za pośrednictwem języka czeskiego i niemieckiego) i dotyczą głównie sfery religijnej:
  apostoł, cmentarz, anioł, diabeł, pleban, poganin, ale zdarzały się jednak zapożyczenia dotyczące innych sfer życia: cebula, cynamon, kanał, cysterna, cyrkiel, organy, korona.

• W wieku XIV, kiedy na ziemiach polskich lokowano miasta na prawie niemieckim, zapożyczone zostało słownictwo z zakresu budownictwa, prawa, handlu i rzemiosła:
  burmistrz, gmina, sołtys, wójt, folwark, furtka, rura, rynek, rynsztok, jarmark, koszt, kuśnierz, listwa, browar, cech, celnik, mistrz, murarz, żołnierz, czynsz, hołd, żołd, fartuch, grunt, herb, górnik, sztolnia.

• W XVI i XVII wieku nastąpiła prawdziwa inwazja wyrazów obcych.
  • Łacina użyczyła wtedy polszczyźnie między innymi takich wyrazów:
    aktor, architekt, ampułka, aparat, kałamarz, kolumna, tron, korupcja, rebelia, kolor, koncept, satysfakcja, senat, natura, melancholia, reguła, recepta, sens, aforyzm, forma, akademia, perswazja, religia.
    
  • Język niemiecki zaś z dziedziny handlu, prawa, rzemiosła i gospodarki:
    grabarz, gatunek, trunek, waga, warsztat, winda, musztrować, fałd, fałsz, prasa, grunt, dach, cukier, pancerz, plaster, szabla, szwagier, klamra, konszachty, stał spis, hak, czynsz, durszlak, futro, furman.

• W XVII i XVIII wieku modny był francuski i włoski.W XIX i na początku XX wieku łacina wciąż trzyma się mocno i króluje w terminologii naukowej. Kto chciał uczestniczyć w międzynarodowej wymianie myśli, musiał posługiwać się terminologią łacińską. Cząstki: anty-, mini-, auto-, bio-, geo-, re-, inter-, intro-, eks– na stałe weszły do zasobu leksykalnego polszczyzny i swobodnie łączą się z różnymi wyrazami, np. redukcja, biodegradacja, antypody, introwertyk, ekstrawertyk, autobiografia.
  • Z francuskiego pożyczyliśmy takie słowa jak: fryzjer, batalia, buty, awangarda, dama, gorset.
  • Językowi włoskiemu zawdzięczamy między innymi: bank, barkę, pomidora, kalafiora, konwój, cerę, tort, tulipana, zbira, włoszczyznę.

• W tym czasie do naszego języka zaczęło przenikać wiele wyrazów z języka angielskiego:
  dok, pled, sztorm, sport, start, boks, radio.
  Panowanie tego języka rozpoczęło się jednak tak naprawdę dopiero w XX wieku, kiedy angielski stał sie językiem międzynarodowym. Wiele z tych wyrazów to nazwy rzeczy i zjawisk, które w naszym języku nie mają własnych nazw: komputer, snowboard, Internet, surfing, notebook.Jednak coraz częściej do języka polskiego przenikają wyrazy, które mają swoje odpowiedniki:
  okay – w porządku, lunch – obiad, thanks – dzięki, sorry – przepraszam, shop – sklep, hit – przebój

Uwaga!
Niektóre wyrazy (zwłaszcza te pochodzące z greki i języka angielskiego) to internacjonalizmy, czyli takie wyrazy, które będą zrozumiałe na całym świecie (np. OK) lub mają podobną postać (np. filozofia).

Zobacz:

Wyrazy stare i nowe