Leksykologia zajmuje się badaniem wyrazów jako elementów słownictwa danego języka. W ten sposób dopełnia gramatykę, która bada reguły łączenia jednostek językowych ze sobą.
Wiele wyrazów staropolskich funkcjonuje we współczesnej polszczyźnie bez zmiany znaczenia. Jednakże w utworach średniowiecznych czy renesansowych możemy natrafić na takie, które obecnie wyszły z użycia lub są używane w innym znaczeniu niż pierwotne. Za każdym razem więc te wyrazy przestały należeć do zasobu słownictwa czynnego (używanego, nie tylko rozumianego) Polaków. Jednakże różne są tego powody. Wyrazy należące do pierwszej z tych grup nazywamy archaizmami.
I.
Archaizmy to wyrazy, które zanikły, gdyż na ich miejsce pojawiły się nowe.
Przykładem jest rzeczownik gospodzin oznaczający pana, władcę, a w konsekwencji Pana, czyli Boga. Ten wyraz znajdujemy w tekście Bogurodzicy, najstarszej polskiej pieśni religijnej:
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Jako rzeczownik pospolity wystąpił ten wyraz w utworze nazywanym Wierszem o chlebowym stole, autorstwa Słoty:
Gospodnie, da mi to wiedzieć,
Bych mogł o tem cso powiedzieć,
O chlebowem stole.
Archaizmami mogą stać się także czasowniki. Jak rozumieć początek anonimowej Satyry na leniwych chłopów?
Chytrze bydlą z pany kmiecie,
Wiele sie w jich siercu plecie.
Żeby właściwie zrozumieć cały wiersz, trzeba wiedzieć m. in., co oznacza nie występujący we współczesnej polszczyźnie czasownik bydlić. Dzisiaj odpowiadają mu znaczeniowo czasowniki tyle, co współżyć, koegzystować.
II.
Drugą grupę wyrazów nie używanych obecnie tworzą historyzmy.
- Historyzmami nie posługujemy się dzisiaj dlatego, że odnoszą się one do realiów minionych epok.
Do tej grupy należą m. in. części wyposażenia rycerskiego, jak misiurka, szyszak, nosal czy puklerz. Te przedmioty nie są dzisiaj spotykane na co dzień. To samo więc dotyczy samych ich nazw.
Podsumujmy
Archaizmów nie używa się dzisiaj dlatego, że „wymarły” same wyrazy – elementy języka. Historyzmy są nie spotykane we współczesnej polszczyźnie, ponieważ „wymarły” przedmioty, które te wyrazy nazywały – a zatem elementy rzeczywistości pozajęzykowej. Gdybyśmy nagle – z różnych powodów – zaczęli powszechnie używać misiurek, wyraz przestałby być niezrozumiały i powróciłby do słownictwa współczesnej polszczyzny.
Zdarza się jednak, że wyraz często używany i dla wszystkich zrozumiały ma w tekstach staropolskich inne znaczenie niż obecnie. Zmiany tego znaczenia mogą mieć różny charakter, podobnie jak różne mogą być zależności między znaczeniem pierwotnym a znaczeniem współczesnym.
- Rzeczownik miednica oznaczał dawniej misę miedzianą, wykonana z miedzi. Dowodzi tego wyraźnie jego budowa: wyróżniamy w nim temat słowotwórczy mied- i przyrostek -nica. Później jednak miednicą nazywano misę bez względu na materiał, z którego została zrobiona. A w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią czytamy przy charakterystyce tej ostatniej:
Chuda, blada, żółte lice
Łszczy się jako miednica;
Proces zmiany znaczenia wyrazu miednica można przedstawić tak:
st pol. miednica ————> wsp. miednica
(szeroka miedziana misa) (każda szeroka misa)
Taką zmianę językową nazywamy rozszerzeniem znaczenia. Bardzo ważne jest zrozumienie, dlaczego znaczenie tego rzeczownika zostało rozszerzone – jak ten proces się przejawia. Otóż należałoby tu zauważyć, że dzisiaj tym wyrazem określa się większą liczbę określonych (podobnych) przedmiotów niż niegdyś.
Procesem odwrotnym do powyższego będzie zawężenie znaczenia.
- Pierwotnie za pomocą danego wyrazu można było nazwać więcej obiektów niż współcześnie. Oto fragment najpiękniejszej polskiej średniowiecznej pieśni religijnej, tzw. Lamentu świętokrzyskiego (Posłuchajcie, bracia miła…):
Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory,
By wam nad dziatkami nie były takie to pozory (…)
Przykładem zawężenia znaczenia wyrazu jest tu zmiana w rozumieniu wyrazu maciora, który dawniej oznaczał każdą matkę, dziś zaś wyłącznie samicę świni.
Gdy określamy „kierunek” zmiany znaczenia danego wyrazu, musimy znać jego znaczenie pierwotne (historyczne) oraz współczesne. Następnie powinniśmy ocenić, które znaczenie obejmuje więcej elementów i czy pozostają one ze sobą w jakimkolwiek związku. Jeżeli nie możemy ustalić takiego związku, to mamy do czynienia z trzecim rodzajem zmiany znaczeniowej: z przesunięciem znaczenia.
- Ten mechanizm ilustrują losy przymiotnika święty, który najpierw określał ludzi silnych fizycznie. Znaczenie wyrazu zmieniło się po przyjęciu chrześcijaństwa, a mianem świętych zaczęto określać ludzi dalej silnych, jednakże teraz już niezwykłych pod względem siły moralnej i duchowej. Warto zaznaczyć, że zbiory ludzi silnych fizycznie i ludzi niezwykłych moralnie są od siebie niezależne. Żaden z nich nie musi być podzbiorem drugiego.
Jeszcze jeden przykład. Oto fragment Psalmu 50 z piętnastowiecznego przekładu Psałterza Dawidów, dokonanego przez mało znanego poetę Walentego Wróbla:
Daj, miły Panie, aby ucho moje usłyszało
wesele i pociechę, bo będzie li to, tedyż się
uradują we mnie siły moje zasmucone.
Owe wesele, którego domaga się psalmista, miało oznaczać odpuszczenie grzechów. Przemawiają za tym inne przekłady tego psalmu, autorstwa innych poetów. Jeśli przyjęlibyśmy takie znaczenie tego rzeczownika, zauważylibyśmy przesunięcie znaczenia. Wesele oznacza dzisiaj przyjęcie organizowane z okazji ślubu. Jednakże w staropolszczyźnie rzeczownik ten znaczył przede wszystkim tyle co „radość” – wszelka, nie tylko z powodu ślubu. Przyjąwszy takie rozumienie wyrazu jako pierwotne, powinniśmy dostrzec tu zawężenie znaczenia.
Zobacz: