Stylizacja
Co to jest stylizacja?
Jest to celowe ukształtowanie utworu w taki sposób, aby przypominał on określony wzorzec literacki. Mówiąc wprost, to naśladowanie stylu innego autora lub innej epoki.
- Piszesz opowiadanie, które rozgrywa się w średniowieczu. Wiadomo, że postacie nie mogą mówić współczesnym językiem, wiec budujesz wypowiedzi tak, by pasowały do epoki.
Właśnie zastosowałeś stylizację. - Próbujesz napisać tekst, używając mowy wiejskiej – to też stylizacja, tylko inny jej typ.
- Przekształcasz zwykłą wypowiedź w mowę charakterystyczną dla uczniów, młodzieży – to następna stylizacja.
- A jeśli czytasz utwór, który bardzo przypomina inne, znane Ci dzieło – na przykład rytmem, rymem, doborem słownictwa naśladuje Pana Tadeusza – to też stylizacja – na gatunek literacki i styl Mickiewiczowski.
Zapamiętaj!
Stylizacja jest to świadome ukształtowanie wypowiedzi na wzór określonego stylu, polega na nadaniu jej cech właściwych danemu stylowi.
Rodzaje stylizacji
Czytając utwory Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, może Stanisława Wyspiańskiego, spotkasz bardzo wyraźne stylizacje. To archaizacja i dialektyzacja.
Archaizacja
- Przekształcenie wypowiedzi na język minionej epoki, upodobnienie tekstu do języka dawnego.
- Charakterystyczny dla powieści historycznej.
- Trudność:
Nie da się idealnie odtworzyć dawnej mowy i napisać tekstu np. dokładnym językiem średniowiecznym. Dlatego archaizacje opierają się na ogólnej znajomości starego języka – bohaterowie wieku XVII mogą mówić polszczyzną w ogóle typową dla dawnej Polski, a nie tylko wieku XVII. Na przykład Sienkiewicz, nie mogąc dokładnie odtworzyć mowy średniowiecza, użył w Krzyżakach elementów języka z Pamiętników Jana Chryzostoma Paska oraz elementów gwary zakopiańskiej, bo w niej „zakonserwowało” się sporo starych form językowych.
- Mistrz archaizacji: Henryk Sienkiewicz (Trylogia)
Przykład:
Do Lublina i ja chętnie pójdę, bo tam białogłowy nad miarę gładkie i rzęsiste. Kiedy to która chleb krając bochenek o się oprze, to nawet na nieczułym bochenku skóra od kontentacji czerwienieje.
(Henryk Sienkiewicz Potop)
- Na czym polega?
Zwróć uwagę na słowa: białogłowy, gładkie i rzęsiste, kontentacja, nad miarę.
Dziś ich nie używamy. Również szyk drugiego zdania (Kiedy to…) jest charakterystyczny dla dawnej mowy.
Dialektyzacja
- Przekształcenie wypowiedzi na język ludności wiejskiej, charakterystyczny dla danego regionu. Taką mowę – np. typową dla wsi mazowieckich – nazywa się dialektem mazowieckim, a typową dla wielkopolskich – dialektem wielkopolskim.
- Dialekt różni się od mowy ogólnopolskiej głównie dźwiękową (brzmieniową) warstwą, czasem tez słownictwem.
- Charakterystyczny dla literatury ludowej lub dotyczącej wsi i jej obyczajów.
- Trudność:
Aby oddać wiernie dialekt danego regionu, należałoby poprzedzić pisanie dokładnymi badaniami. Dlatego czasem w tekstach stylizowanych na dialekty występują pewne niezgodności „terytorialne”.
- Mistrz dialektyzacji: Władysław Stanisław Reymont Chłopi
Pisarz stosuje tam dialekt łowicki. Spotykamy też w literaturze stylizację na gwarę góralską – np. w utworach Kazimierza Przerwy-Tetmajera albo księdza Tischnera.
Przykład:
Pytam sie góry, pytajom sie lasy,
ka sie popodziały starodawne casy.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Janosik Nędza Limanowski
- Na czym polega?
Zwróć uwagę na brzmienie słów: sie (nie: się), casy (nie: czasy), pytajom (nie: pytają) – to cechy typowe dla mowy góralskiej.
Również słowa ka, sie zamiast ogólnopolskiego gdzie, się – to elementy stylizacji.
Stylizacja środowiskowa
- Ten zabieg stylistyczny polega na wprowadzeniu do tekstu wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla danego środowiska np. uczniowskiego, zawodowego.
- Spójrz na przytoczony poniżej fragment tekstu o klasówce z biologii – to nic innego jak stylizacja środowiskowa!
I co, stary? Udało ci się zerżnąć na bioli? Ja lukałem do zeszytu, ile się dało i babka chyba nic nie skapowała. Może będę miał farta i tym razem nie oberwę lufy.
Gdzie mógłbyś usłyszeć takie zdania?
Chyba nie masz wątpliwości – autor chciał nadać tekstowi elementy gwary środowiskowej – młodzieżowo-uczniowskiej.
Powinieneś poznać to po charakterystycznych wyrazach – m.in. stary, zerżnąć, biola, luknąć, lufa.
Dialekt a gwara
Często używane są zamiennie, nawet przez językoznawców.
- Tymczasem dialekt to określenie mowy typowej dla wsi danego regionu, większego, na przykład dla całej Wielkopolski.
- Gwara dotyczy mniejszego obszaru – na przykład tylko jednej lub kilku wsi. Choćby gwara Kabatków – typowa dla wsi koło Główczyc, należy do dialektu kaszubskiego.
Gwary więc to takie „podzbiory” dialektów.
Gwara środowiskowa (żargon)
– to coś innego niż gwara ludowa. To typ mowy charakterystyczny dla danego środowiska, zawodu. Pełno w niej słownictwa związanego z realiami danej grupy.
Przykład:
- w języku lekarzy znajdziemy mnóstwo słów w rodzaju: diagnoza, profilaktyka, iniekcja, ekstrakcja itp.
- w języku dziennikarzy: korekta, redakcja, kolumny, justowanie, lid, śródtytuł itp.
Dla obcych brzmi to trochę jak szyfr.
Kto „stylizuje” w utworze?
- Nie musi być stylizowany cały utwór. Może być na przykład tak, że narrator opowiada dzieje historyczne z punktu widzenia człowieka współczesnego – i tylko wypowiedzi bohaterów są wówczas poddawane stylizacji. Narracja odbywa się zaś w literackim języku autora.
- Podobnie może być z dialektyzacją – jeśli ktoś opisuje życie wsi „z zewnątrz”, sam może mówić ogólną polszczyzną, a tylko wypowiedzi bohaterów poddać dialektyzacji.
Podobnie jest na przykład w Chłopach Reymonta – bohaterowie mówią gwarą łowicką. Narrator – czasem jej używa, a czasem posługuje się językiem literackim lub stylizacją młodopolską (typową dla swojej epoki).
- Jest jeszcze jedna pułapka: choć utwór tak wygląda, wcale nie jest stylizacją. Taką wpadkę można sobie zafundować przy tekstach starych – na przykład Mikołaja Reja albo Jana Chryzostoma Paska. To nie są stylizacje – autorzy pisali językiem swoich czasów. Jeśli będziemy ich naśladować, to my dokonamy stylizacji – tak jak Sienkiewicz, który naśladował mowę Paska.
Zobacz:
Co to jest stylizacja językowa i jakie są podstawowe typy stylizacji