Stylizacja językowa
- polega na celowym wprowadzeniu do wypowiedzi środków językowych, które są charakterystyczne dla innych odmian języka. Wzorce mogą pochodzić z historii, języka określonych grup, środowisk, maniery literackiej, gatunku, a nawet z konkretnego utworu.
- Zabieg ten służy określonym celom: może wprowadzać w realia epoki czy przedstawianego środowiska, bywa źródłem humoru, czasem też np. czyni tekst patetycznym, podniosłym.
Można wskazać różne typy stylizacji:
Stylizacja archaizująca (archaizacja)
Polega na wprowadzeniu elementów języka dawnych epok.
- Dzięki temu autor może lepiej oddać klimat i realia przedstawianej epoki. Ten typ stylizacji najczęściej spotykamy w powieściach historycznych (Trylogia Sienkiewicza, Stara baśń Kraszewskiego).
- Może on też służyć innemu celowi – pozwala uczynić tekst podniosłym (słownictwo dawne uważamy za niecodzienne, uroczyste).
- Stylizacja archaizująca wymaga od autora dużej wiedzy o języku oraz wyczucia.
Przykład:
(…) nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można.
(Henryk Sienkiewicz, Potop)
Stylizowane może być:
- słownictwo (obecność archaizmów i wyrazów przestarzałych),
- składnia, np. wzorowana na łacińskiej (orzeczenie na końcu zdania),
- fleksja – występowanie dawnych form (np. w Turczech zamiast w Turcji).
Uwaga!
Oczywiste, że w powieści historycznej musi dojść do archaizacji, czyli wprowadzenia dawnych form gramatycznych, nieużywanego dzisiaj słownictwa, niegdysiejszej składni oraz innych elementów stanowiących o specyfice języka danego okresu. Dobrze pamiętamy z powieści Sienkiewicza: „Kończ waść, wstydu oszczędź”, czy „Mieczów ci u nas dostatek” albo „Ociec prać”, czy „Mój ci on jest”.
Zastosowane archaizmy przywołują język staropolski i rzeczpospolitą szlachecką. Stosowane są z umiarem, wybiórczo, czytelnik musi zrozumieć znaczenie słów choćby z kontekstu. Dialogi, ale też narracja i opis, nie odtwarzają całego systemu językowego, a wskrzeszają przeszłość i „koloryt języka”. Tak jest w Trylogii, natomiast w Krzyżakach dodatkowo Sienkiewicz wykorzystał gwarę. Jest konserwatywna i przechowała wiele form od dawna obcych językowi literackiemu. Takie jest źródło form: chycił, zara, ja widział, mocarny, prasnąć.
Oprócz tego do archaizacji służyć mogą:
- neologizmy (formą naśladujące dawne słowa),
- inwersja składniowa,
- zapożyczenia i wyrazy modne, dodatkowo informujące o upodobaniach i kulturze minionego czasu.
Stylizacja biblijna
jest wyraźnie rozpoznawalnym odwołaniem do Biblii, co pomaga osiągnąć tonację uroczystą i podniosłą, a nawet uzurpować sobie prawo do pozycji autorytetu objawiającego niepodważalną prawdę.
- W stylizacji biblijnej spotykamy elementy typowe dla Pisma Świętego:
- inwersję,
- powtórzenia,
- charakterystyczne sformułowania, sentencje, maksymy, frazeologia,
- słownictwo przestarzałe,
- rozbudowaną symbolikę,
- podział na wersety,
- krótkie lub współrzędnie zdania złożone, rozpoczynające się od spójników.
Taki styl mają Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza:
- Zaprawdę powiadam wam, nie badajcie, jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wiedzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo większe będą, niż były kiedykolwiek.
- I dał Bóg królom polskim i rycerzom Wolności, iż wszyscy nazywali się bracią, i najbogatsi, i najubożsi. A takiej wolności nie było nigdy przedtem. Ale potem będzie.
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)
W utworach gdzie akcja toczy się w wyraźnie wyodrębnionym regionie geograficzno-językowym albo w społeczności wiejskiej, mamy do czynienia z dialektyzacją, jak w opowiadaniach Kazimierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu. Realia, obyczaje, strój, język, codzienność, mentalność i wierzenia oddane zostały z niezwykłą starannością i wiernością. Są fragmenty autentycznie gwarowe, ale różne jest nasycenie tekstu dialektyzmami, co przeczy obiegowemu przekonaniu, że to niemal czysta gwara podhalańska. Dzieło literackie nie jest etnograficznym zapisem, pisarz nie odtwarza, lecz stylizuje język i dlatego równie udane są zabiegi Władysława Stanisława Reymonta w Chłopach. Bohaterowie nie mówią idealnie po łowicku – capka, chłopok, czyli nie mazurzą i nie mówią z „e pochylonym”, co byłoby charakterystyczne dla regionu, ale używają form: Jagata, bierzta, chodzim, myślałech – spotykanych na całym obszarze Polski.
Przykład:
W gromadzie żyję, to i z gromadą trzymam! Chceta ją wypędzić, wypędźta, a chceta se ją posadzić na ołtarzu, posadźta.
(Władysław Stanisław Reymont, Chłopi)
Najczęściej spotykane elementy dialektyzacji:
- słownictwo gwarowe,
- elementy fonetyczne: zwiesna (wiosna), Jagata (Agata),
- typowe dla gwary formy odmiany (zrobiliśta).
Dialektyzacja rzadziej dotyczy składni.
Zapamiętaj!
- Stylizacja gwarowa polega na wprowadzeniu do tekstu elementów gwarowych.
- Cel tego zabiegu: dokładne wprowadzenie w życie wsi, stworzenie kolorytu lokalnego.
Stylizacja środowiskowa
Ten typ stylizacji stosowany jest, gdy w utworze pojawia się specyficzna zbiorowość połączona zainteresowaniami, miejscem pobytu, zawodem: lekarze, uczniowie, środowisko przestępcze, kupcy, rybacy. Polega na wprowadzaniu do utworu elementów wynikających ze społecznego zróżnicowania języka.
- Wypowiedzi kierowców w opowiadaniu Marka Hłaski Baza sokołowska: wysłanie wozów, nawala mu guma, wskoczył na zakręt, któryś się rozkraczył, pokazują jednak, że język środowiskowy może być zrozumiały dla niewtajemniczonych.
- Podobnie w felietonach Wiecha – Stefana Wiecheckiego, które opisują stolicę z perspektywy rodowitego warszawiaka, wnikliwego obserwatora miasta i mieszkańców. Charakterystyczne: Poniatoszczak, w ząbek czesany, zapychamy, jak pragne zdrowia, lebiega, obsztorcować, inszą razą nie wymagają specjalnych komentarzy.
- Taka stylizacja może przejawiać się również w formach fleksyjnych, a nawet fonetyce:
Na trawkie, pifko i muzykie;
Gnał na sto jeden, na rezykie;
A wiózł śmietankie towarzyskie:
Kuchtę Walercię, tę ze Śliskiej,
Burakoszczaka z Czerniakowskiej
I Józia Gwizdalskiego z Wolskiej.
(Julian Tuwim, Kwiaty polskie)
Prozaizacja/ kolokwializacja
Taką wyodrębnioną społeczność dodatkowo łączą prozaizmy – wyrazy i zwroty z języka potocznego, które obniżają ton wypowiedzi, rażą w zderzeniu z literacką polszczyzną, ale bliskie są językowi mówionemu, pokazują bohatera jako reprezentatywnego, a jego problemy jako typowe.
Manuela Gretkowska w opowiadaniu Sandra K. o środowisku reklamowym nie unika słów: świrowała, szajbus, gadał, facet, fajny, syf – jako dosadnych, ale precyzyjnych i zrozumiałych.
Stylizacja poetycka (poetyzacja)
Na wysoki ton pozwala też poetyzacja, nasycanie utworu słowami wyszukanymi, tzw. książkowymi określeniami: unicestwić, otchłań, przecudowny; unikanie szablonu językowego, a w zamian tworzenie oryginalnych peryfraz np. szafirowe oczy są barwy gencjany górskiej.
Nastrój budują poetyckie środki wyrazu występujące w lirycznych fragmentach epiki:
- przenośnie „zimna woń mokrych paproci” (Stefan Żeromski)
- porównania: „spod wełnianego jak białe karakuły śniegu wychylały się anemony drżące, z iskrą światła księżycowego w delikatnym kielichu” (Bruno Schulz).
Zapamiętaj!
Dzięki tym środkom stylistycznym pisarz łatwiej może wywołać emocje u czytelnika.
Indywidualizacja mowy postaci
Występuje w literaturze wyjątkowo często i polega na odmiennym ukształtowaniu języka różnych bohaterów literackich. Służy charakterystyce postaci, zdradza osobowość, emocje, pochodzenie, wykształcenie, pozwala dowiedzieć się więcej niż sam bohater chciałby ujawnić. Prus w Lalce stworzył galerię postaci osobliwie mówiących:
- hrabia-Anglik przytakuje z obcą fonetyką: „tek”,
- baron nie może uwolnić się od powtarzania: „panie”;
- służący Wokulskiego: „żosztawił”, „po niemieczku”;
- stary Mincel miesza polski i niemiecki: „Das ist Schublade – to jest szublada. Zobacz co jest w te szublade”;
- subiekci używają zdrobnień grzecznościowych: „numerek”, „rączka”;
- stary Szlangbaum ma typową dla swej mniejszości składnię i fonetykę: „Pańskie prośbe to znaczy dla mnie co rozkaz”.
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)
Efekt komizmu może wywoływać łączenie różnych stylów, mówienie w sposób podniosły o sprawach banalnych (taki zabieg znajdziemy np. w powieściach Kornela Makuszyńskieg.
Szczególne typy stylizacji humorystycznej to:
- Groteska – obecna np. w utworach Gombrowicza czy Witkacego. Przejawia się w lekceważeniu konwencji literackich, mieszaniu słów wykwintnych i wulgarnych, tworzeniu zaskakujących neologizmów, bawieniu się słowami. Język ma w ten sposób podkreślać bezsens przedstawianego świata.
Przykład języka groteski:
A dyć to je wstyd, psiokrew zapowietrzona! To je inteligencka trajdocha! Taż to ja wiem już, że teoria względności w fizyce nic nie ma do czynienia ze względnością etyki i estetyki, i dialektyki, i tak dalej! – tamda-lamda, tramda-lambda! Nie bedem gadał – rzygać się od tej gadaniny ino chce.
- Pastisz – mistrzowskie naśladowanie cudzego stylu, ale nie mające na celu ośmieszenia. Wymaga od autora wielkiego wyczucia! W polskiej literaturze mistrzem pastiszu był Julian Tuwim.
- Parodia – polega również na naśladowaniu jakiegoś stylu, jednak tym razem celem jest ośmieszenie. Parodiujący otrzymuje taki efekt poprzez przerysowanie charakterystycznych cech danego stylu. Przykładem może być np. Monachomachia Ignacego Krasickiego – poemat heroikomiczny jest parodią eposu bohaterskiego, patetycznym stylem opowiada się w nim o bójce… mnichów.
Przykład parodii:
Wdzięczna miłości kochanej szklenice!
Czuje cię każdy, i słaby, i zdrowy,
Dla ciebie miłe są ciemne piwnice,
Dla ciebie znośna duszność i ból głowy
- Trawestacja – to odmiana parodii, polega na tym, że w jakimś poważnym utworze zachowuje się temat i kompozycję przy jednoczesnej zmianie stylu na niski – np. zamiast patetycznego potoczny. Właśnie ta sprzeczność jest w trawestacji źródłem śmieszności.
Zobacz:
Co to jest stylizacja językowa i jakie są podstawowe typy stylizacji