Przedstawiając swoją koncepcję bohatera tragicznego, Arystoteles w Poetyce napisał: „Litość wzbudza w nas nieszczęście człowieka niewinnego. Trwogę natomiast nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny.” Czy bohaterowie tworzeni przez współczesną kulturę mogą budzić w nas litość i trwogę?
Choć cytat z Arystotelesa odnosi się do tragedii, twórcom nie chodziło tu o utwory wyłącznie dramatyczne.
Najprościej skierować rozważania na wojnę, okupację, obozy i łagry. Jaki jest człowiek w obliczu zagrożenia życia, w ekstremalnych warunkach? Kiedy wzbudza litość, a kiedy trwogę?
W tej grupie tematycznej wybór lektur jest ogromny.
- Zofia Nałkowska Medaliony
Zbiór opowiadań od dawna obecny w kanonie lektur szkolnych. Kim są ci, którzy przeżyli w obozach śmierci? Jaki okrutny los zgotowali ludzie ludziom? A jednak „człowiek jest mocny”!
- Tadeusz Borowski Opowiadania
Auschwitz. Miejsce zagłady. Ale i tu można jakoś zorganizować sobie życie, a nawet zaakceptować tę rzeczywistość. Kto dostosuje się do panujących tu reguł gry (prawo silniejszego), może przeżyje.
- Józef Czapski Na nieludzkiej ziemi
Dziś znamy już prawdę o losach tych, którzy znaleźli się w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. O Katyniu słyszał cały świat. Jedną z pierwszych relacji o jeńcach polskich – niewinnych ofiarach wymordowanych w Związku Radzieckim – był wstrząsający raport Józefa Czapskiego.
- Aleksander Wat Mój wiek
Losy Polaków w więzieniach sowieckich. Relacje między uwięzionymi. Raz solidarni, innym razem okrutni donosiciele. Raz wzbudzający litość, a raz… trwogę.
- Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Mieli być bohaterami narodowymi, a wylądowali w rosyjskich obozach pracy. Choć nie ma tu komór gazowych, to ludzie umierają za życia. Ich psychika jest całkowicie zniszczona. Jak nie litować się nad tą trupiarnią ludzi żywych? Jak nie trwożyć się wobec słów: „Nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu”.
- Aleksander Sołżenicyn Jeden dzień Iwana Denisowicza
Jeden dzień w obozie pracy. Dokładny rejestr wszystkich czynności wykonywanych przez więźnia numer Sz-854. Człowieczeństwo można zachować dzięki solidarności i pracy. A do hierarchii łagrowej można się przyzwyczaić. Bohaterowie zrujnowanego świata, powojenny rozgardiasz, umacnianie się systemu totalitarnego. W takiej rzeczywistości nietrudno o litość i trwogę.
- Jerzy Andrzejewski Popiół i diament
Zaraz po wojnie. Zamęt, polityczny galimatias i… czas rozliczeń. W imię czego można zabić człowieka? Dla ideologii? Andrzejewski namawia AK-owców do wyjścia z podziemi i rozpoczęcia nowego życia. Historia mówi co innego.
- George Orwell Rok 1984
Kult Partii i Wielkiego Brata. Pożądane – donosicielstwo, zakazana – miłość. Są jednak buntownicy: Julia i Winston. Obiecują sobie dozgonną wierność, ale nie udaje im się jej dochować. Okrutnie torturowany Winston wyrzeka się Julii – odczuwamy litość i trwogę. Czy walka człowieka ze złem ma sens? Miota się jak ryba w sieci i jest bezradny wobec swojego kata – śmierci.
- Albert Camus Dżuma
Pada szczur za szczurem. Zaraza sięga też po człowieka. Ten nie chce się poddać. Jest bezsilny, ale walczy na oślep. Musi walczyć z całym złem tego świata. Galeria postaci jednakowo zagrożonych. Jedni budzą litość, inni – trwogę.