Formant słowotwórczy jest tym członem wyrazu pochodnego, który różni ten wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Warto przy tym pamiętać, że formant – jako element słowotwórczy – nie zmienia się (nie licząc oboczności natury fonetycznej) w trakcie odmiany wyrazów. Tym różni się on od końcówek fleksyjnych, z którymi wcale często bywa mylony.
Oddzielenie tematu słowotwórczego od formantu okazuje się praktycznym sprawdzianem znajomości całego słowotwórstwa. W złożeniach są dwa tematy słowotwórcze. W wielu formacjach wyodrębniamy dwa formanty, a bywa, że formantu w ogóle nie widać, a przecież formant musi istnieć w każdym wyrazie pochodnym, gdyż to właśnie on różni go od wyrazu podstawowego.
Analiza:
piekarz : piek–arz (ten, kto piecze)
kwiaciarnia : kwiać–arnia (miejsce, w którym sprzedaje się kwiaty). (Uwaga na zapis fonetyczny tematu!)
naprawa : napraw(a)–ø (to, że ktoś naprawi). Końcówkę fleksyjną ujęto w nawias.
zbieg : zbieg–ø (ktoś, kto zbiegł) Znów formant paradygmatyczny.
bladość : blad–ość (cecha tego, co jest blade)
wyolbrzymiać : wy–olbrzym’(ać) (od olbrzymi)
wolnomyślny : woln–o–myśl–ny (odznaczający się wolną myślą). Uwaga na dwa formanty!
Zapamiętaj!
Formanty dzielimy na:
- przedrostkowe, np.
- na- namalować, nastawić, namówić
- pod- podpisać, podnieść, podkręcić
- prze- – przeprowadzić, przenieść, przetłumaczyć
- od-. – odpisać, odbić, odpalić, odnieść
- za- – zapalić, zamówić, zakotwiczyć
- przyrostkowe, np.
- -ka (tworzymy nazwy zdrobniałe, ) – dziewczynka,
- -ik (tworzymy nazwy zdrobniałe) – konik, słonik,
- -arka (nazwy narzędzi) – wiertarka, suszarka, obrabiarka
- -arz (nazwy zawodów) – piekarz, murarz, kominiarz
- -ka (tworzymy nazwy zdrobniałe, ) – dziewczynka,
- wrostkowe, np.
- -o- – desk-o-rolka, wiel-o-wiekowy, mał-o-mówny
- -u-, dw-u-piętrowy,
- zerowe (ø), polegające na „zabraniu” części wyrazu:
- biegać – bieg,
- napisać – napis,
- czołg – czołgać.
Zobacz: