Polecenie: Proszę dokończyć przysłowie: Mądrej głowie dość…
Liczba podwójna
Obecnie wyrazy odmieniające się przez liczby mogą występować albo w formach liczby pojedynczej, albo w formach liczby mnogiej. Jednakże w staropolszczyźnie do XVI wieku występowała również liczba podwójna. Używano jej do oznaczenia podwójności, zawsze z liczebnikiem dwa w odpowiedniej formie.
- W liczbie podwójnej mogły występować rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki i odpowiednie zaimki. Końcówki liczby podwójnej oczywiście musiały być inne niż końcówki liczby mnogiej. Do dzisiaj formy liczby mnogiej zachowały się wyłącznie w odmianie rzeczowników oczy, uszy, ręce – zawsze jako oboczne, mające współczesne, nowoczesne odpowiedniki. I tak, np. forma w ręku jest dawnym miejscownikiem liczby podwójnej. Dla innych rzeczowników funkcję liczby podwójnej w pełni przejęła liczba mnoga.
Skarbnicą historycznych form fleksyjnych czy składniowych są przysłowia i inne zwroty frazeologiczne, które powinny być zachowane w postaci nie zmienionej od stuleci. Istnienie w staropolszczyźnie form liczby podwójnej potwierdza przysłowie, którego jedyna poprawna forma brzmi: mądrej głowie dość dwie słowie.
Czas przeszły złożony
Czas złożony to kategoria gramatyczna czasu, której formy składają się z więcej niż jednego wyrazu. Współczesne czasowniki niedokonane tworzą złożone (czyli analityczne) formy czasu przyszłego (będę śpiewać, będziesz jadł). W staropolszczyźnie istniał czas przeszły złożony, którego form używano do wyrażenia czynności zachodzącej w przeszłości. Był on po prostu odpowiednikiem obecnego, ,,nowoczesnego” czasu przeszłego. Tyle tylko, że używany obecnie czas przeszły ma formy proste, jednowyrazowe. Odmiana czasownika w czasie przeszłym złożonym przedstawiała się natomiast tak:
liczba pojedyncza liczba mnoga
os. 1. pisał jeśm pisali jeśmy
os. 2. pisał jeś pisali jeście
os. 3. pisał jest pisali są
Staropolskie formy czasu przeszłego były dwuwyrazowe.
- Ten pierwszy wyraz wygląda znajomo – w staropolszczyźnie był to jednak tzw. imiesłów zakończony na -ł-, odmieniający się przez rodzaje (pisał, pisała, pisało).
- Wyrazem drugim jest odpowiednia forma fleksyjna czasownika posiłkowego być. To właśnie czasownik być odmieniano przez osoby.
Te historyczne formy w XVII wieku zostały wyparte przez krótsze, znane nam ze współczesnej polszczyzny. Warto zauważyć, że końcówki fleksyjne dzisiejszych form 1. i 2. osoby obu liczb czasu przeszłego powstały ze skrócenia odpowiednich form staropolskiego czasownika być. Współczesne formy 3. osoby obu liczb czasu przeszłego są z historycznego punktu widzenia dawnymi imiesłowami.
Czas zaprzeszły złożony
Czasowników postawionych w czasie zaprzeszłym używano celem wyrażenia czynności wcześniejszych od innej, oznaczonej za pomocą czasu przeszłego złożonego. Pojawiały się więc one przede wszystkim w zdaniach złożonych podrzędnie. Formy czasu zaprzeszłego były jeszcze bardziej złożone, gdyż składały się z trzech elementów:
liczba pojedyncza liczba mnoga
os. 1. czytał był jeśm czytali byli jeśmy
os. 2. czytał był jeś czytali byli jeście
os. 3. czytał był jest czytali byli są
Wyrazy skrajne, pierwszy i trzeci, zostały opisane powyżej, przy charakterystyce form czasu przeszłego złożonego. Natomiast w formach czasu zaprzeszłego powinniśmy zwrócić uwagę przede wszystkim na wyraz środkowy, odmieniany przez rodzaje i liczby. Jest to historyczny imiesłów czasownika być, znajdujący się pomiędzy imiesłowem czasownika, zakończonym na -ł-, a osobową formą czasu teraźniejszego czasownika być.
Chociaż formy robił był, pisał byłem lub pisałem był zachowały się do początków naszego stulecia, dzisiaj – gdyby się pojawiły – zostałyby uznane za rażące, typowe archaizmy. Skoro skróceniu uległy dwuwyrazowe formy czasu przeszłego złożonego, tym bardziej musiało to spotkać formy czasu zaprzeszłego, które były jeszcze dłuższe. Jednakże we współczesnej polszczyźnie można znaleźć ich ślady. Wystarczy przywołać takie czasowniki, jak pisałby, czytalibyśmy, przyjechalibyście, posłuchaliby. To formy trybu przypuszczającego.
Krótkie formy przymiotników
Na koniec parę słów o osobliwościach w odmianie przymiotników. We współczesnej polszczyźnie tylko kilka przymiotników występuje w dwóch postaciach – w formie dłuższej i w formie krótszej. Do tej pierwszej jesteśmy przyzwyczajeni. Dla rodzaju męskiego typowym jej wyznacznikiem jest końcówka fleksyjna -y. Natomiast forma krótsza kończy się spółgłoską (końcówką fleksyjną jest tzw. zero fleksyjne). Na tym polega nietypowość – przymiotnik zakończony spółgłoską. Wygląda to tak:
pewny – pewien;
wesoły – wesół;
zdrowy – zdrów;
Ponadto dwa inne przymiotniki wart oraz rad – występują tylko w formie krótszej. We współczesnym języku polskim takie formy krótsze występują wyłącznie w mianowniku rodzaju męskiego liczby pojedynczej.
Te krótsze formy występowały w zdaniach jako orzeczniki, nigdy zaś jako przydawki. Znacznie częstsze formy dłuższe mogą być zarówno przydawkami, jak i orzecznikami.
We współczesnej polszczyźnie krótsze formy przymiotników są rzadko używane. Nic dziwnego – to pozostałości prasłowiańskiej odmiany przymiotników. Wówczas przymiotniki odmieniały się jak rzeczowniki i dlatego temat w mianowniku rodzaju męskiego form pewien, wesół i pozostałych kończy się na spółgłoskę.
Krótkie formy przymiotników występują dzisiaj przede wszystkim w wyrażeniach przyimkowych typu: po cichu, po prostu, od dawna, z grubsza, do syta itp.
Zobacz: