Lata wojny i okupacji trudno uznać za odrębną epokę literacką. To raczej „stan wyjątkowy” literatury, który wpłynie na jej późniejszy rozwój. Atmosfera nie sprzyja eksperymentom formalnym – dzieła tego okresu są raczej dokumentami, świadectwami, króluje w nich realizm.
Najważniejsze wydarzenia
Świat
- 1939 – powieść Grona gniewu Johna Steinbecka
– Victor Fleming kręci Przeminęło z wiatrem - 1940 – Komu bije dzwon Ernesta Hemingwaya
- 1941– słynny film Orsona Wellesa Obywatel Kane
– dramat Bertolta Brechta Matka Courage i jej dzieci - 1942 – Obcy i słynny esej Mit Syzyfa Alberta Camusa – początki egzystencjalizmu
- 1943-1945 – powstaje wydana po wojnie powieść Hermanna Hessego (laureata Nagrody Nobla w 1946 r.) Gra szklanych paciorków
– podsumowanie dorobku życia pisarza – Byt i nicość Jeana Paula Sartre’a – filozofia egzystencjalna - 1944 – Fikcje Jarge Luisa Borgesa – początki kierunku zwanego realizmem magicznym
- 1945 – ukazuje się Folwark zwierzęcy George’a Orwella – powieść o totalitaryzmie
Polska
- 1939 – wybuch II wojny światowej
– emigracja części pisarzy (m.in. Juliana Tuwima, Kazimierza Wierzyńskiego, Marii Kuncewiczowej)
1940 – pierwszy numer emigracyjnego pisma „Wiadomości Polskie” pod red. Mieczysława Grydzewskiego (Paryż, Londyn, wydawane do II 1944)
– Alarm Antoniego Słonimskiego (wydany w Londynie)
– Juliana Tuwim zaczyna pisać Kwiaty polskie (1940-1944, wyd. 1949)
– debiut Krzysztofa Kamila Baczyńskiego: tomiki Zamknięty echem i Dwie miłości
– konspiracyjny tom Czesława Miłosza Wiersze
– aresztowanie przez NKWD m.in. Aleksandra Wata, Władysława Broniewskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego - 1941 – wydany na emigracji tomik Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Gołąb ofiarny
- 1942 – pierwszy numer konspiracyjnego miesięcznika literackiego „Sztuka i Naród” (wydawany od IV 1942 do VII 1944)
– konspiracyjny debiut Tadeusza Borowskiego – tom poezji Gdziekolwiek ziemia
– Arkady Fiedler – Dywizjon 303 - 1943 – Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego
– debiut Tadeusza Gajcego – Widma
– tomik Bagnet na broń Władysława Broniewskiego - 1944 – śmierć w powstaniu warszawskim Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (4 VIII) i Tadeusza Gajcego (16 VIII)
– zbiór wierszy Tadeusza Różewicza Echa leśne - 1945 – tom Czesława Miłosza Ocalenie
– powstają pisma literackie „Tygodnik Powszechny”, Twórczość i Kuźnica
– w Rzymie ukazuje się pierwszy tom Bitwy o Monte Cassino Melchiora Wańkowicza
– Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej
– wydanie tomu opowiadań Jerzego Andrzejewskiego Noc
– powrót do kraju Władysława Broniewskiego, Ksawerego Pruszyńskiego, Leona Schillera
Ponieważ naród żyje w stanie ciągłego zagrożenia, podobnie jak w okresie zaborów, w literaturze powracają ideały poezji romantycznej, zaangażowanej. Dominujące tematy to okrucieństwo wojny, obozy koncentracyjne, kryzys człowieczeństwa i zanik wartości moralnych.
Polska literatura czasu II wojny światowej rozwija się dwutorowo: na emigracji i w okupowanym kraju. Najważniejszymi ośrodkami emigracyjnymi są: Paryż (do upadku Francji w 1940 r.), Londyn i Nowy Jork.
W kraju życie literackie rozwija się w bardzo trudnych warunkach. Groza okupacji sprawia, że cały świat literacki działa w podziemiu, mnożą się nielegalne czasopisma, tajne szkoły i uniwersytety, podziemne kluby i organizacje.
Wojenne losy polskich pisarzy
- Wielu zginęło
- Stanisław Ignacy Witkiewicz po wkroczeniu Armii Czerwonej popełnia samobójstwo (1939),
- Józef Czechowicz ginie w jednym z pierwszych bombardowań Lublina (1939).
- W Treblince w 1942 r. hitlerowcy mordują Janusza Korczaka, w tym samym roku w drohobyczowskim getcie zostaje zastrzelony Bruno Schulz.
- W Katyniu (1940) NKWD zamordowało poetę Władysława Sebyłę.
- Tragiczny okazał się bilans powstania warszawskiego (1944), giną w nim: Karol Irzykowski, Juliusz Kaden-Bandrowski, a także młodzi poeci: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński.
- Część pisarzy emigruje, wielu z nich nie powróci do kraju już nigdy. Witold Gombrowicz przebywa w Argentynie, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski i Maria Kuncewiczowa – w Anglii, Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński i Józef Wittlin – w USA.
- Literaci ze wschodnich terenów kraju znajdują się pod okupacją sowiecką. NKWD aresztuje Władysława Broniewskiego i Aleksandra Wata. Wielu z polskich pisarzy trafia do sowieckich łagrów (Gustaw Herling-Grudziński) lub na zesłanie (Beata Obertyńska). Część z nich opuści potem Związek Radziecki z armią gen. Andersa.
- Niemało twórców przeżyło wojnę w kraju – Jerzy Andrzejewski, Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Przyboś. Niektórzy stają się więźniami obozów koncentracyjnych (Tadeusz Borowski, Seweryna Szmaglewska), inni włączają się w działalność konspiracyjną (Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz).
Poezja
Pokolenie Kolumbów – to pojęcie, które trzeba zapamiętać. Pochodzi od napisanej już po wojnie powieści Romana Bratnego pt. Kolumbowie rocznik 20. Określa ludzi, którzy w latach wojny wchodzili w wiek dojrzały – doświadczenie okupacji zaważyło na całym ich życiu.
Krzysztof Kamil Baczyński – tego nazwiska nie można nie znać! To największy polski poeta okresu wojny. Publikował oczywiście w prasie nielegalnej, a więc podpisywał się pseudonimem – Jan Bugaj.
Baczyński był nie tylko romantykiem, ale i katastrofistą. Pisał głównie o bezradności jednostki wobec niszczącego biegu historii. Jego wiersze to manifest pokolenia Kolumbów – pokolenia straconego, któremu nie dano szansy na normalne życie (Z głową na karabinie). Najsłynniejsze utwory Baczyńskiego mówiące o okrucieństwie wojny i zwątpieniu młodych ludzi w sens istnienia to: Pokolenie, Rodzicom, Elegia o chłopcu polskim i Z lasu. Ale młody poeta pisał też piękne erotyki, skierowane do ukochanej żony Basi. Poległ 4 VIII 1944 w powstaniu warszawskim. Miał wtedy 23 lata.
„Sztuka i Naród” – jedno z najważniejszych literackich pism konspiracyjnych, wydawane przez warszawskich studentów. Kierowali się hasłem Norwida: „Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej”, swoimi tekstami pragnęli zachęcać czytelników do czynnej walki z okupantem. Poezji wyznaczali więc cele utylitarne. „Liryka wojenna, przyznajmy, to liryka trudu” – pisali.
Najbardziej znany spośród nich to Tadeusz Gajcy – poeta. Jego wiersze są pełne wizji i symboli, groza wojny przedstawiona jest w formie obrazów z pogranicza snu i jawy. Do jego najbardziej znanych utworów należą: Do potomnego i Wczorajszemu. Gajcy również poległ w powstaniu warszawskim, w wieku 22 lat.
Inni poeci pokolenia Kolumbów:
Zdzisław Stroiński – nawiązywał do poetyki Awangardy Krakowskiej, najbardziej znany jest jego cykl liryków prozą – Okno (1943).
Tadeusz Borowski – znany przede wszystkim jako autor powstałych już po wojnie opowiadań o tematyce obozowej, debiutował cyklem poetyckim Gdziekolwiek ziemia (1942). Pojawia się w nim katastrofizm, łączenie jawy i snu, pesymistyczne przeświadczenie o bezsensie historii:
Zostanie po nas złom żelazny
I głuchy, drwiący śmiech pokoleń
(Pieśń)
Wacław Bojarski – jeden z redaktorów „Sztuki i Narodu”, w swych wierszach nawiązywał do poetyki Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
Poeci starszego pokolenia
Twórcy starszego pokolenia przedstawiają grozę wojny nieco inaczej – wolą czerpać z tradycji literackiej. Oto ich najważniejsze utwory:
- Żołnierz polski Władysława Broniewskiego powstał tuż po wrześniu 1939. Opowiada o klęsce pokonanego narodu, wykorzystuje znany topos żołnierza-tułacza.
- Póki my żyjemy Juliana Przybosia: bohater, początkowo bezsilny wobec wojny, zaczyna odczuwać gniew i bunt. Jest to ważna zmiana postawy wobec wojny i okupacji.
- Ważna jest też liryczna, momentami niemal żartobliwa, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Pokazuje wartość idei w życiu narodu.
- Tomiki: Kwiaty polskie Juliana Tuwima, Bagnet na broń Władysława Broniewskiego to zwrot ku tradycji romantycznej i heroizmowi.
- Wiersz Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny z tomu Kazimierza Wierzyńskiego: pojawia się w nim motyw poety-pielgrzyma.
- Leopold Staff – tom Martwa pogoda: wyraźne nawiązania do tradycji. W wierszach – kres świata wartości, ale jednocześnie – poprzez wiarę w Boga – nadzieja na jego ocalenie.
- Tom Czesława Miłosza Ocalenie różni się od wyżej wymienionych utworów. Autor mówi o potrzebie ładu, harmonii. Poeta ma stać na straży wartości moralnych, protestować przeciwko złu (Campo di Fiori, W Warszawie), a wojna stanowi siłę niszczącą człowieka (Walc).
Proza
W okresie wojny i okupacji dominuje poezja, jednak powstaje też kilka ciekawych dzieł prozatorskich. Różne są ich formy, dominuje jednak realizm – pisarze nie próbują eksperymentować, lecz chcą jak najwierniej oddać rzeczywistość. Popularne stają się takie formy jak pamiętnik (pisany w getcie Pamiętnik Janusza Korczaka), dziennik (Dzienniki czasu wojny Zofii Nałkowskiej) i esej autobiograficzny (Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego). Pierwszoosobowy narrator przedstawia w nim wydarzenia z osobistej perspektywy, zazwyczaj opisuje koleje swych wojennych losów, co sprawia, że utwory te mają wartość dokumentalną.
Najciekawsze osiągnięcia prozy tego okresu to:
- Polska jesień Jana Józefa Szczepańskiego – obraz klęski we wrześniu 1939 r.
- Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej – szczegółowy opis życia w obozie koncentracyjnym.
- Bitwa o Monte Cassino Melchiora Wańkowicza – styl reportażowy, znakomite opisy batalistyczne.
- Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera – utrzymany w konwencji powieści popularnej, opowiada o bohaterstwie polskich lotników w bitwie o Anglię. Reportaż ten, opublikowany w Londynie w 1942 r., miał kilka konspiracyjnych wydań w kraju – powodem był żywy, barwny język oraz zawarta w utworze zachęta do ofiarnej walki.
- Noc Jerzego Andrzejewskiego – zbiór opowiadań. Najbardziej znane jest opowiadanie Wielki Tydzień mówiące o różnych postawach Polaków wobec powstania w warszawskim getcie. Andrzejewski pokazuje ludzi w sytuacji zagrożenia, poszukujących wartości, które pozwoliłyby przeciwstawić się złu.
- Opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza – Młyn nad Lutynią – bohaterem jest stary młynarz, który decyduje się zabić swego wnuka, gdy ten – należący do Hitlerjugend – wydaje na śmierć członków ruchu oporu. W innych opowiadaniach Iwaszkiewicza – Matka Joanna od Aniołów czy Bitwa na równinie Sedgemoor – wojna została przedstawiona za pomocą metafory. W pierwszym z nich umieszczona w XVII w. historia opętanej zakonnicy pokazuje, że zło jest częścią ludzkiej natury. Drugie mówi o bohaterskim, lecz właściwie niepotrzebnym poświęceniu młodej dziewczyny. Pozornie nie dotyczą one wojny, ale dzięki temu uzyskuje Iwaszkiewicz uniwersalność przesłania.
Dramat
Dramaty powstałe podczas okupacji są mało znane. Najważniejsze z nich to:
- Aby podnieść różę Andrzeja Trzebińskiego – styl groteskowy, nawiązujący do twórczości Witkacego.
- Homer i Orchidea Tadeusza Gajcego – dramat poetycki, metaforyczny obraz losów Pokolenia Kolumbów.
- Dramaty Karola Wojtyły Hiob i Jeremiasz – katastrofa II wojny światowej widziana poprzez motywy zaczerpnięte ze Starego Testamentu.
Uwaga!
Wiele dzieł literackich o tematyce wojennej powstanie w latach późniejszych – będą to wspomnienia, wiersze, powieści i opowiadania. Pamiętaj jednak, że nie wszystko, co dotyczy wojny, zalicza się do literatury tego właśnie okresu.
Zobacz: