Zabór pruski
Najwcześniej do reform uwłaszczeniowych doszło w zaborze pruskim. Impulsem stały się dla władz klęski poniesione przez Francję, które uświadomiły potrzebę zmian i unowocześnienia państwa.
Na mocy porozumienia między chłopem a dziedzicem, który otrzymywał odszkodowanie od chłopa, uwłaszczenie przebiegało na trzy sposoby.
- Najkrótszą drogą do otrzymania własności rolnej było jej wykupienie od dziedzica, jednak stać było na to tylko nielicznych.
- Drugi sposób polegał na odpracowaniu przez określoną liczbę lat na pańskim gruncie wartości zakupionej ziemi, co równało się spłacie.
- Trzeci sposób, niekorzystny dla chłopów, polegał na oddaniu obszarnikowi z zakupionej ziemi co najmniej 1/3 gruntu i części inwentarza.
Uwłaszczeni zostali tylko chłopi – gospodarze. Chłopi bezrolni oraz posiadający poniżej 6,25 ha ziemi nie zostali objęci reformą. Ta może daleka od egalitaryzmu i zasad popularnie pojętej sprawiedliwości metoda dała jednak doskonałe efekty ekonomiczne. Gospodarstwa chłopskie (silne, towarowe), włączyły się w nurt kapitalistycznej produkcji. Chłopów stać było nieraz na maszyny rolnicze, nawozy, kształcenie dzieci, a nawet dokupienie ziemi (niektórzy chłopi posiadali gospodarstwa o powierzchni 100 hektarów). Bezrolni i małorolni pracowali jako robotnicy rolni u obszarników oraz u zamożniejszych gospodarzy lub emigrowali do gwałtownie rozwijającej się Nadrenii albo jeszcze dalej, za ocean.
Zabór austriacki
W zaborze austriackim do reformy doszło w burzliwym politycznie 1848 roku (wcześniej w Rzeczypospolitej Krakowskiej przeprowadzono oczynszowanie). Zaborcza władza po raz kolejny wyprzedziła polskich ziemian, wydając odpowiedni edykt (22 kwietnia 1848 roku):
- Ziemię otrzymali chłopi posiadający – użytkownicy.
- Reforma ominęła chłopów bezrolnych.
- Sprawa serwitutów (korzystania z lasów) nie została przez rząd austriacki jasno określona.
- Pozornie chłopi otrzymali ziemię za darmo, ale faktycznie spłacali ją przez lata ukrytymi podatkami.
- Obok wielu małych gospodarstw chłopskich w przeludnionej Galicji nadal istniały wielkie latyfundia magnackie (posiadłości magnackie).
- Polityczny charakter reformy zaszkodził ekonomii. Przy braku przemysłu, rozdrobnieniu gospodarstw i przeludnieniu wsi w Galicji z roku na rok rosła liczba bezrobotnych, pogarszały się warunki życia, coraz więcej osób podejmowało próby emigracji zarobkowej.
Zabór rosyjski
- W zaborze rosyjskim po 1820 roku rozpoczęły się procesy czynszowania zakończone w 1862 roku (głównie w dobrach państwowych). Nie zadowoliły jednak chłopów, zwłaszcza że zdarzały się przypadki rugowania chłopów z ich gruntów i przenoszenia na gorsze lub mniejsze, z racji nieposiadania przez nich prawa własności.
- W 1861 roku uwłaszczono chłopów rosyjskich. Aby nakłonić chłopów do udziału w powstaniu styczniowym 1863-1864 roku chłopi polscy dostali ziemię na lepszych warunkach. Reforma powstańcza przewidywała ziemię dla wszystkich posiadaczy – użytkowników oraz trzymorgowe działki dla bezrolnych walczących z Rosjanami. Powstańcy starali się realizować postanowienia reformy, karząc niesolidnych właścicieli ziemskich.
- Dekret carski z marca 1864 roku poszedł dalej. Co do zasad własności był kopią powstańczej reformy. Różnica tkwiła w powoływaniu samorządu gminnego. Powstańcy przewidywali funkcję wójta dla szlachty, której nie chcieli do siebie zrazić, zaś rząd carski uniezależniał wieś od byłych właścicieli. W jednym i drugim wypadku odszkodowanie wziął na siebie rząd polski i rosyjski, z tym tylko, że władze zaborcze brały sumy na ten cel z podatków chłopskich, nie informując o tym zainteresowanych.
Zapamiętaj!
Reformy uwłaszczeniowe w poszczególnych zaborach:
- Prusy 1823-1850, choć ostatnie gospodarstwa uwłaszczono w 1854
- Austria 1848
- Rosja 1863-1864, reforma powstańcza oraz rządowa