Wyrazy podstawowe i pochodne. Rodzaje formantów.
Słowotwórstwo – dział gramatyki zajmujący się budową morfologiczną wyrazów i tworzeniem nowych wyrazów.
Ważne pojęcia:
- Podstawa słowotwórcza (temat słowotwórczy) – część wyrazu podstawowego, która wchodzi w skład wyrazu pochodnego, np. kop-arka (od kopać). W niektórych przypadkach może to być cały wyraz podstawowy: dom-ek (od dom).
- Wyrazy pochodne (formacje słowotwórcze) – wyrazy utworzone od wyrazów podstawowych.
- Formant – składnik formujący nowy wyraz. Najczęściej jest to konkretna cząstka dodawana do podstawy słowotwórczej, np.:
- przedrostek (prefiks) – występuje przed podstawą słowotwórczą: za-mówić, naj-młodszy, nie-śmiały,
- przyrostek (sufiks) – pojawia się za podstawą słowotwórczą: tutej-szy, poczek–alnia, grub-szy,
- formant środkowy (interfiks) – łączy podstawy słowotwórcze w złożeniach: list-o-nosz, łam-i-główka, grzyb-o-branie.
Nowy wyraz może powstać także poprzez „ucięcie” fragmentu wyrazu podstawowego:
- tzw. derywacja wsteczna (formant zerowy, ujemny): zwis (od zwisać), czołg (od czołgać się), klasówa (od klasówka).
- Formantem może być także wymiana głoski czy głosek, a nawet zmiana sposobu odmiany: kapucha (od kapusta), ciacho (od ciastko).
Dzięki zabiegom słowotwórczym można przede wszystkim nazywać nowo powstałe zjawiska, ale nie tylko. Dzięki nim język staje się bogatszy, jego użytkownik może korzystać z różnych schematów składniowych, np. zdanie złożone przekształcić w pojedyncze bez żadnych zmian znaczenia. Łatwiej jest także wyrażać swoje emocje – niektóre nowe określenia mają wyraźny wydźwięk ironiczny, żartobliwy, niechętny… Przykłady: urzędas, maluszek, nochal itp. Mogą też służyć celom artystycznym (zob. neologizmy).
Rodzina wyrazów
Składają się na nią wyraz podstawowy wraz z wszystkimi utworzonymi od niego wyrazami pochodnymi, np. ręka, rączka, ręczny, ręcznik, zaręczyć, podręcznik, rączyna…
- Rdzeń – cząstka wspólna w rodzinie wyrazów (mogą występować oboczności!), np. dzień, dziennik, dziennikarz, dzionek…
- Wyraz pokrewny – wyraz pochodzący z tej samej rodziny wyrazów, np. szkolić i przedszkolak. Jeśli pochodzi bezpośrednio od jakiegoś wyrazu (np. domek od dom) nazywamy go wyrazem pochodnym.
Wyrazy złożone
Pochodzą od dwóch wyrazów podstawowych (w ich skład wchodzą dwie podstawy słowotwórcze).
Typy wyrazów złożonych:
- Złożenia – człony (najczęściej dwa) są tu łączone za pomocą formantu,
- -o- (samolot, cudzoziemiec, czwartorzęd)
- -i- (woziwoda)
- -y- (moczymorda).
- Zrosty – są pojedynczymi słowami w zapisie („zrośnięte” są całe wyrazy, nie podstawy słowotwórcze, nie ma żadnych dodatkowych cząstek), odmienia się zazwyczaj drugi człon, choć zdarza się, że obydwa (np. święta Wielkanocy albo Wielkiejnocy). Inne przykłady: Białystok, Bogusław, karygodny, rzeczpospolita.
- Zestawienia – wyrazy składowe są tu powiązane w mniejszym stopniu niż w złożeniach i zrostach (słowa samodzielne w zapisie i odmianie). Przykłady: wieczne pióro, niedźwiedź polarny, Ameryka Południowa, Krzyż Walecznych.
Typ słowotwórczy i kategoria słowotwórcza
- Typ słowotwórczy – obejmuje wyrazy utworzone za pomocą tego samego formantu i mające taką samą funkcję znaczeniową, np. wyrazy nazywające wykonawcę czynności i mające formant -arz (piekarz, malarz, tokarz itp.).
- Kategoria słowotwórcza – jest pojęciem szerszym niż poprzednie, obejmuje kilka typów słowotwórczych, np.
- Kategoria nazw wykonawców czynności utworzone za pomocą formantów
- -arz, -acz (kopacz, biegacz),
- -iciel, -yciel (nauczyciel, dręczyciel),
- -ca (wynalazca, znawca),
- -ak (śpiewak, pływak).
- Nazw miejsc utworzone za pomocą formantów
- -elnia (czytelnia);
- -alnia (pralnia, jadalnia, poczekalnia);
- -arnia (księgarnia, piekarnia, szklarnia, palarnia, suszarnia);
- -ernia (cukiernia, portiernia);
- -ownia (kotłownia, parowozownia, cukrownia);
- -isko (wysypisko, złomowisko, boisko, lodowisko, łowisko);
- -ica (piwnica, składnica).
- Przykładowe inne kategorie słowotwórcze: nazwa czynności, cech, itp.
Słowotwórcze Środki stylistyczne
- Zdrobnienia – pomagają pokazać pozytywne emocje (sympatii, miłości, rozczulenia), ale także ironię.
- Zgrubienia – podkreślają np. niechęć czy dystans mówiącego.
- Tzw. figura etymologiczna – użycie blisko siebie wyrazów pokrewnych, wzmacnia wyrazistość budowy słów, ujawnia pokrewieństwa pomiędzy sensami:
Powozów druga w ulicy ulica,
Zwroty, zawroty, powroty, wywroty…
(Sława Norwida)
- Neologizmy – nowe wyrazy, utworzone za pomocą zabiegów słowotwórczych.
Wyróżniamy dwa różne typy:- Neologizmy obiegowe – służą nazwaniu nowych zjawisk otaczającego świata, przekazywaniu informacji (np. drukarka, betoniarz, światłowód, laser, wieżowiec itp.).
- Neologizmy artystyczne – występujące w utworach literackich, mające na celu wywoływanie doznań estetycznych: stworzenie nastroju, obrazowe wyrażanie myśli i uczuć. To im w dużym stopniu zawdzięczają swą niezwykłą atmosferę wiersze Bolesława Leśmiana, np. w Panu Błyszczyńskim pojawiają się takie niezwykłe słowa jak wymrocze, błyszczydła, podśniona, zmorowanie, zbeścieleściać. Neologizmy tego typu służą także celom stylizacyjnym czy zabawom słownym (przykładem może być tom poetycki Tuwima pt. Słowopienie).
Zobacz:
https://aleklasa.pl/matura/c317-nauka-o-jezyku/5-slowotworstwo-praktycznie