Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach
I
W ciemnosmreczyńskich skał zwaliska,
Gdzie pawiookie drzemią stawy,
Krzak dzikiej róży pąs swój krwawy
Na plamy szarych złomów ciska.
U stóp mu bujne rosną trawy,
Bokiem się piętrzy turnia śliska,
Kosodrzewiny wężowiska
Poobszywały głaźne ławy…
Samotny, senny, zadumany,
Skronie do zimnej tuli ściany,
Jakby się lękał tchnienia burzy.
Cisza… O liście wiatr nie trąca,
A tylko limba próchniejąca
Spoczywa obok krzaku róży.
II
Słońce w niebieskim lśni krysztale,
Światłością stały się granity,
Ciemnosmreczyński las spowity
W bladobłękitne, wiewne fale.
Szumna siklawa mknie po skale
Pas rozwijając srebrnolity,
A przez mgły idą, przez błękity,
Jakby wzdychania, jakby żale.
W skrytych załomach, w cichym schronie,
Między graniami w słońcu płonie,
Zatopion w szum, krzak dzikiej róży…
Do ścian się tuli, jakby we śnie,
A obok limbę toczą pleśnie,
Limbę zwaloną tchnieniem burzy.
III
Lęki! wzdychania! rozżalenia,
Przenikające nieświadomy
Bezmiar powietrza!… Hen! na złomy,
Na blaski turnic, na ich cienia
Stado się kozic rozprzestrzenia;
Nadziemskich lotów ptak łakomy
Rozwija skrzydeł swych ogromy,
Świstak gdzieś świszcze spod kamienia.
A między zielska i wykroty,
Jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty,
Wtulił się krzak tej dzikiej róży.
Przy nim, ofiara, ach! zamieci,
Czerwonym próchnem limba świeci,
Na wznak rzucona świstem burzy.
IV
O rozżalenia! o wzdychania!
O tajemnicze, dziwne leki!…
Ziół zapachniały świeże pęki,
Od niw liptowskich, od Krywania.
W dali echowe słychać grania:
Jakby nie z tego świata dźwięki
Płyną po rosie, co h al miękki
Aksamit w wilgną biel osłania.
W seledyn stroją się niebiosy,
Wilgotna biel wieczornej rosy
Błyszczy na kwieciu dzikiej róży.
A cichy powiew krople strąca
Na limbę, co tam próchniejąca,
Leży, zwalona wiewem burzy…
Na tle epoki:
Impresjonistyczne pejzaże pełne ciepła i pastelowych barw pojawiły się najpierw w malarstwie. Z czasem przeniknęły do literatury. Cykl Kasprowicza jest więc charakterystycznym odbiciem tendencji artystycznych i tematycznych epoki modernizmu.
Swoją sugestywnością, nastrojowością, magią obrazu, finezyjną poetyką detalu na pewno dorównuje najlepszym dziełom Moneta, Renoire’a, Cezanne’a, Wyczółkowskiego czy Mehoffera. Potwierdza młodopolską fascynację Tatrami, które u schyłku XIX wieku stały się ulubionym miejscem spotkań artystycznej bohemy, ucieczką przed dekadencją w surowe piękno natury. Rezultaty „wyjścia w plener” w przypadku Jana Kasprowicza okazały się nad wyraz efektowne.
Przyjrzyj się uważnie spektaklowi natury i jego bohaterom w zbiorze Krzak dzikiej róży, rozpoznaj, jak ten spektakl artysta tworzy, jak z kontemplacji piękna przyrody rodzi się poezja.
Forma utworu – elementy analizy
Krzak dzikiej róży to cykl czterech wierszy-pejzaży – ujętych w formę sonetu. Gatunek ten – jak sobie pewnie przypominasz – stworzył Franciszek Petrarka, by opiewać miłość, ale kilka wieków później poeci zerwali ze sztywnymi regułami i pięknej, wyszukanej formie sonetu przypisywali również tematykę innego rodzaju. A zatem kształt wiersza jest klasyczny, poddany formalnej dyscyplinie.
Kasprowicz posłużył się typem sonetu włoskiego realizującego porządek dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych i układ rymów okalających (abba) i parzystych (cc). Rygoryzm formalny sprawia, że sonet jest gatunkiem bardzo kunsztownym, wymagającym od artysty mistrzostwa w operowaniu słowem poetyckim. I rzeczywiście – język wiersza jest równie lekki i zwiewny, jak kreowane krajobrazy. Sporo paralelizmów składniowych, refrenów („Jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty… ”, „O rozżalenia! o wzdychania! O tajemnicze, dziwne lęki!… ”) wzmagających melodyjność utworu. Na przemian wykrzyknikowa i opadająca intonacja buduje subtelną grę nastrojów.
Tematyka pejzażowa nastawiona przede wszystkim na wywołanie u odbiorcy estetycznych wzruszeń wymagała kunsztownej formy i wyrafinowanego ujęcia, stąd wybór klasycznej formy sonetu i impresjonistycznej – wrażeniowej techniki obrazowania.
Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohaterowie:
Cykl czterech sonetów jest przykładem liryki pośredniej, liryki narracyjnej czy też sytuacyjnej. Przedmiotem opisu staje się przestrzeń, jej poszczególne komponenty, subtelne zmiany, jakie w tej przestrzeni nieustannie zachodzą, podkreślone przez ciąg czasowników: drzemią stawy, rosną trawy, słońce lśni, siklawa mknie, świstak świszcze, ziół zapachniały świeże pęki itp. Relacjonuje je narrator, zapewne sam poeta, który nie tylko obserwuje życie przyrody, ale także próbuje „przeniknąć jej nastroje” (Lęki! wzdychania! rozżalenia!) i angażuje się emocjonalnie (Przy nim, ofiara, ach! zamieci… ). Tę konstrukcję sytuacji lirycznej autor konsekwentnie utrzymuje w każdym kolejnym sonecie cyklu.
Pejzaż górski, który stanowi przedmiot obserwacji, zostaje już w tytule rozpoznany dzięki elementom topografii – to Ciemne Smreczyny, miejsce w Tatrach znane. Konkretyzacja przestrzeni ma na celu jej uwiarygodnienie. Mamy świadomość, że opisywany pejzaż wiąże się z autentycznymi doświadczeniami, a nie jest jedynie wytworem wyobraźni. Impresjonistyczna technika zamienia go w urzekające widowisko natury, uwydatniające sensualizm świata przedstawionego. W czterech kolejnych odsłonach obserwujemy ulotną grę kolorów, światła, dźwięków, zapachów i wrażeń dotykowych.
Każdy kolejny sonet wzbogaca wizję pejzażową o dodatkowy element:
- sonet I – to obraz przestrzeni nakreślony w pastelowych kolorach, wtopiony w plan oniryczny: pawiookie stawy drzemią pośród szarych złomów skalnych, róża „ciska” pąs swój krwawy, dominującym efektem jest cisza, nie zmącona nawet podmuchem wiatru;
- sonet II – ten sam opis przestrzeni wzbogacony jest refleksami słońca i efektami akustycznymi: słońce wydobywa dodatkową gamę odcieni – srebrnolity pas strumienia, bladobłękitne fale lasu, krzykliwa czerwień róży, rozświetlone granity – słychać odgłosy wodospadu i lekki szum powietrza;
- sonet III – przestrzeń zostaje „poruszona” przez ruch górskich kozic; dźwięk wodospadu uzupełnia świst świstaków i szum ptasich skrzydeł;
- sonet IV – opis zostaje wzbogacony o wrażenia zapachowe i dotykowe: pachną zioła, hale przypominają miękki aksamit. Efektom akustycznym towarzyszą odgłosy muzyki dochodzące z górskiej wioski. Błękit nieba zamienia się w seledyn.
Zmienność krajobrazu uzasadniają zmieniające się pory dnia: brzask, południe, popołudnie, zmierzch. W konsekwencji:
- Odbiorca staje się widzem niezwykłego, spektakularnego teatru natury, który jest ulotny i nie powtórzy się już nigdy dokładnie w takiej samej konfiguracji barw, dźwięków, zapachów. Bo przecież kwiaty za chwilę mogą pachnieć inaczej, szum lasu ucichnąć, a błękit nieba – wyblaknąć. Wszystko to sprawa natury a także artysty, który – kreśląc impresjonistyczny pejzaż – wyraża tylko swoje subiektywne odczucia.
Centralne motywy
We wszystkich czterech odsłonach tego samego krajobrazu eksponuje poeta w szczególności dwa jego elementy: krzak dzikiej róży wtulony w skalne załomy i próchniejącą limbę powaloną przez burzę. Róża kipi jaskrawą pąsowością i zielenią młodych liści, limba skrzy się również, lecz czerwonością próchna. Leży bezwładnie, toczona przez pleśń. Te dwie „bohaterki” wiersza wydają się czymś więcej niż tylko elementem dekoracyjnym pejzażu, ewokują poprzez kontrast szereg symbolicznych znaczeń.
Róża uosabia piękno, młodość, życie, zdrowie, wolę przetrwania, pełnię sił twórczych, ale także lęk istnienia, dekadencką melancholię, kruchość. Zabieg antropomorfizacji uwydatnia te symboliczne sensy: róża przejawia czysto ludzkie odruchy, jest „samotna, senna, zadumana”, tuli skronie do granitowej ściany, odczuwa lęk, żal, tęsknotę.
Limba to symboliczne upostaciowanie brzydoty, starości, śmierci, słabości, choroby, przemijania, zniechęcenia, przegranej z losem. Ta wielość zaszyfrowanych treści bierze się z kontrastowego zestawienia dwóch tak różnych motywów. Powalona przez wichry, niegdyś potężna limba jaskrawą czerwonością swojego próchna i bielą pleśni przypomina rosnącej nieopodal róży o nieuchronnym schyłku każdego istnienia. Jej milcząca obecność potęguje napięcie emocjonalne róży, staje się przyczyną niepokoju i trwogi, jakie przeżywa słaby, ale pełen witalnej siły kwiat.
| Dzięki poetyce symbolicznej perspektywa przestrzenna, pejzażowa splata się z perspektywą egzystencjalną. Wiersz-krajobraz staje się nośnikiem dodatkowych, głębszych sensów. |
Konteksty, skojarzenia
- Cykl wierszy Kasprowicza automatycznie kojarzy się z romantycznym zbiorem Sonetów krymskich Adama Mickiewicza. Gatunek poezji ten sam i tematyka również pejzażowa, chociaż odmienne potraktowanie motywów przyrody. W wierszu Kasprowicza natura uosabia symboliczne sensy, w Sonetach krymskich jest przestrzenią, przez którą przezierają nadprzyrodzone siły, częścią kosmicznego porządku.
- Bliskie Krzakowi dzikiej róży będą wiersze sławiące urodę Tatr. Pisał je już Adam Asnyk, zanim na dobre zagościły w poezji młodopolskiej. Podobnie jak Kasprowicz bohaterką liryczną jednego ze swoich utworów poetyckich uczynił limbę. Motywy tatrzańskie znajdziesz również w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Autor Melodii mgieł nocnych jest jednak przede wszystkim pejzażystą, impresjonistą. Kontempluje piękno Tatr dla niego samego i na tym poprzestaje, Kasprowicz szuka w przyrodzie głębszej symboliki.
- Dobrym kontekstem dla Krzaku dzikiej róży będzie malarstwo impresjonistyczne, zwłaszcza to ukazujące Tatry – obrazy Leona Wyczółkowskiego (Las w Zakopanem w słońcu, Mnich nad Morskim Okiem, U Wrót Chałubińskiego) czy Władysława Ślewińskiego (Morskie Oko).
- Skojarzenia bardziej współczesne to wiersz Róża Tadeusza Różewicza. Uderza zupełnie innym ujęciem tak popularnego w poezji motywu przyrody. Dla autora róża to nie element scenerii, przedmiot zachwytu czy symbol piękna i miłości. Różewicz posłużył się tym rekwizytem poetyckim, by podkreślić kruchość, tragizm ludzkiego życia uwikłanego w historię w zderzeniu z cyklicznym, odradzającym się co roku porządkiem natury.
Jak można wykorzystać utwór?
- Motywy pejzażowe w literaturze. Różne ujęcia tematyczne, stylistyczne krajobrazu w literaturze i sztuce – od realizmu przez impresjonizm, symbolizm aż do kubizmu. Funkcja tych motywów.
- Natura, jej różne koncepcje i funkcje. Wiadomo przecież, że natura może być jedynie tłem, scenerią, elementem dekoracji, ale może być też czymś więcej – przedmiotem refleksji filozoficznej. Ciekawie mogłoby wypaść porównanie romantycznej filozofii natury z Kasprowiczowskim spojrzeniem czy filozofią egzystencjalistów traktujących przyrodę jako przestrzeń wrogą i obojętną na sprawy człowieka.
- Realizm a symbolizm – wiersz Kasprowicza to świetny argument w dyskusji z realistycznym widzeniem rzeczywistości potwierdzający przekonanie, że nie wszystko da się przedstawić w sposób bezpośredni i dosłowny.
- Człowiek wobec życia i śmierci, trwania i przemijania. Cykl sonetów Krzak dzikiej róży to dobry utwór na początek takiej pracy lub konkluzję jako przykład ilustrujący symbolicznie ten podstawowy w życiu człowieka problem.
Jak interpretować?
Jeśli masz do czynienia z liryką pejzażu, jak w tym przypadku, musisz zadać sobie pytanie, jaką techniką przedstawiono krajobraz ? W wierszu Kasprowicza jest to opis impresjonistyczno–symboliczny, a zatem należy zwrócić uwagę na grę efektów akustycznych, wizualnych itp. Dobrze jest użyć pojęcia „sensualizm świata przedstawionego”, by po części wyjaśnić zastosowaną w wierszu technikę obrazowania.
Analizując „wiersz–-krajobraz”, zawsze należy zwrócić uwagę na cel artystycznej kreacji. Czy pejzaż buduje poeta jedynie dla ukazania jego piękna, dla wrażeń estetycznych, czy też elementy przestrzeni nie są czasami nośnikami głębszych, symbolicznych treści? Symbolika Krzaka dzikiej róży jest dość czytelna, jej rozszyfrowaniu pomaga kontrast pomiędzy dwiema „bohaterkami” wiersza: różą i limbą – ewokuje on szereg przeciwstawnych znaczeń.
Pamiętaj o zaznaczeniu na początku analizy tekstu sposobu konstruowania sytuacji lirycznej, a więc podkreślenia typu liryki sytuacyjnej; zwróć uwagę na formę wiersza. Spróbuj odpowiedzieć na pytanie, dlaczego autor zdecydował się na klasyczną formę sonetu?
Zobacz:
Jak znaleźć i wskazać w lekturach młodopolskich impresjonizm?