Jakie zagrożenia niesie współczesność? – poezja i dramat powojenny o niepokojach człowieka naszych czasów.
Zwróćmy uwagę na ograniczenie „gatunkowe”: mamy pisać tylko o poezji i dramacie, choć zapewne moglibyśmy napisać wiele również o prozie, a także o filmie. Ewentualnie możemy nawiązać do tych dziedzin we wstępie lub zakończeniu, trzon pracy powinny jednak stanowić refleksje o dramacie i poezji. I tu drugie ograniczenie – czasowe. Interesują nas w tej pracy tylko dramat powojenny i powojenna poezja, choć… i utwory sprzed 1945 r. sporo mówią o wciąż aktualnych zagrożeniach (np. Szewcy Witkacego o przewrotach społecznych, rewolucji, totalitaryzmie).
Jak zacząć?
Przykład
Tak jak dawniej boimy się śmierci, biedy, głodu, chłodu, chorób i samotności.
Uświadamiamy sobie jednak wciąż nowe zagrożenia. Paradoksalnie, im bardziej rozwija się cywilizacja, tym ich więcej. Choć coraz mniej lękamy się zmian pogody, trudności komunikacyjnych i tych chorób, które jeszcze w XX wieku dziesiątkowały ludność – coraz bardziej obawiamy się rozmaitych uzależnień, terroryzmu i… nowych chorób. Okazuje się, że nawet tak pozytywne na pierwszy rzut oka zjawiska, jak nadmiar dóbr na rynku, rozwój środków masowego przekazu, upowszechnienie kultury mogą powodować nowe zagrożenia. Zalew kultury masowej, konsumpcyjny styl życia to plagi naszych czasów…
Co na to literatura? Okazuje się, że tak wybitni twórcy jak np. Różewicz już kilkadziesiąt lat temu przeczuwali to, co teraz stało się faktem…
Co w rozwinięciu?
Co nam grozi:
Kryzys wszelkich wartości, kryzys moralny
- Kartoteka Tadeusza Różewicza – Bohater ma kompletnie rozchwiany system wartości – przez wojnę i epokę realnego socjalizmu; żyje w świecie pozorów, zakłamania i niepewności, utracił nawet własną tożsamość, nie wie, kim jest.
- Ocalony Tadeusza Różewicza – bohater liryczny ocalał tylko pozornie: zachował życie, ale nie zachował kręgosłupa moralnego i… spokoju.
Kryzys rodziny
- Tango Sławomira Mrożka – w rodzinie głównych bohaterów brak poczucia bezpieczeństwa, miłości, szacunku, jakichkolwiek zasad – nikt nie zauważa śmierci babci, w imię nowoczesności toleruje się zdradę.
Kryzys języka sztuki i roli artysty
- Kartoteka Tadeusza Różewicza – bierność Bohatera, którego chór ponagla do działania, obrazuje bezsilność sztuki po dramacie II wojny światowej, to, co się dzieje (a właściwie: nie dzieje) na scenie, to swoista parodia tragedii greckiej.
- Tango Sławomira Mrożka – postać Stomila, bohater uosabia wypalonego artystę, który wpadł w pułapkę ciągłego eksperymentowania, pogoni za nowością, jest świadomy kryzysu starych form, nie ma jednak nic nowego do powiedzenia, nie starcza mu siły na stworzenie dobrego dzieła, w dodatku jest bezradnym człowiekiem, nieumiejącym chronić własnej rodziny.
- Ocalony Tadeusza Różewicza – po tragedii czasów pogardy słowa już nic nie znaczą:
To są nazwy puste i jednoznaczne:
Człowiek i zwierzę
Miłość i nienawiść
Wróg i przyjaciel
Ciemność i światło
(…)
Pojęcia są tylko wyrazami
Zobojętnienie na śmierć innych, anonimowość i masowość ludzkiej śmierci:
- Warkoczyk Tadeusza Różewicza:
W wielkich skrzyniach
kłębią się suche włosy
uduszonych
Totalitaryzm – zniewolenie przez system i despotyczne rządy, nierzadko prymitywnego wodza
- Tango Mrożka – Edek, mimo że prymitywny i pozbawiony zasad, ale za to silny, sprytny, podstępny, skuteczny, obejmuje rządy nad wszystkimi bohaterami (tę historię można traktować jako parabolę totalitaryzmu).
Manipulowanie prawdą, np. za pomocą języka, nowomowy, nowoczesnych środków przekazu, psychologii:
- Poezja Nowej Fali – odkrywa kłamstwa systemu totalitarnego.
- Utwory podkreślające komercyjność języka reklamy, poradników, prasy i nieprzystawalność tego języka do rzeczywistości, np. w utworze Drogi kąciku porad Stanisława Barańczaka – mowa o spłycaniu niepokojów metafizycznych, o sprowadzaniu problemów dobra i zła do wymiarów popularnej rubryki w gazecie; recepty też są na miarę naszych czasów: łatwe i… tymczasowe:
Drogi kąciku porad, choć z natury
Spokojny, wpadam wciąż w depresję, widząc
Krew. Późny wieczór, włączam telewizor:
Znów akt terroru, trupy dzieci. (KTÓRY
Z NAS TELEWIDZÓW, NIE ZNA TAKICH
ZGRYZOT!)
Snu! (…WYSTARCZY SPOKÓJ, KILKA
WIZYT
U TERAPEUTY).
Konsumpcyjny styl życia – kult pieniądza, posiadania, nastawienie na sukces i osiąganie wygodnych dla siebie celów, ideologia nie dawania, a brania
- Kartoteka Tadeusza Różewicza:
Jeszcze, wujku, apetyt rośnie, jak otworzę usta, to bym łykał całe miasta i ludzi, i budynki, i obrazy, i biusty, telewizory, motory, gwiazdy, odaliski, skarpetki, zegarki, tytuły, medale, gruszki, pigułki, gazety, banany, arcydzieła
Zalew kultury masowej, jej zwycięstwo nad kulturą wysoką.
- Tango Mrożka – finałowe tango można odczytać jako symbol zwycięstwa kultury masowej.
Zagubienie sensu życia, Boga lub wielkich idei
- Tango Sławomira Mrożka – Arturowi brakuje idei, dlatego dochodzi do wniosku, że jego bunt nie ma sensu i nic nie da.
- Lament Tadeusza Różewicza:
Nie wierzę w przemianę wody w wino
Nie wierzę w grzechów odpuszczenie
Nie wierzę w ciała zmartwychwstanie
Samotność wśród ludzi, skrywanie własnych uczuć
- My, z drugiej połowy XX wieku Małgorzaty Hillar – choć człowiek XX w. rozbija atomy i lata na Księżyc, uczestniczy w ciągłym postępie techniki, wstydzi się „miękkich gestów, czułych spojrzeń, ciepłych uśmiechów”.
- Kartoteka Tadeusza Różewicza – Bohater jest samotny, choć przez jego pokój „przechodzi ulica”.
- Tango Mrożka – Artur nie ma autentycznej więzi z rodziną, nawet z ukochaną kobietą.
Jak zakończyć?
Przykład
Jak wynika z XX-wiecznych wierszy i dramatów, wciąż grozi nam upadek wartości i wynikające z niego skutki: zagubienie, kryzys rodziny, konsumpcyjny styl życia, obojętność na los innych.
Plagą społeczeństw jest totalitaryzm, przeciwieństwem totalitaryzmu – demokracja, ale i ona niesie kolejne zagrożenia, np. kulturę masową, rozmywanie wartości. Co przyniesie rozpoczynający się wiek XXI? Na pewno jednym z poważnych zagrożeń tego stulecia będą terroryzm, fanatyzm i nietolerancja z jednej strony, z drugiej – masowość kultury, konsumpcjonizm i samotność ludzi w tłumie. A poza tym – wstyd przyznać – podczas gdy jedni będą ginąć z powodu wyrafinowanego konsumpcjonizmu, dla innych wielkim zagrożeniem będzie… głód. Żyjemy w świecie wielkich kontrastów, tak więc nie wszystkim grozi to samo…
Zobacz:
Jak być człowiekiem w królestwie Dżumy? – rozważania o różnych postawach ludzkich wobec zagrożenia