Czy pozytywiści byli antyromantyczni? Rozważ problem, odwołując się do utworów polskiego pozytywizmu.
Temat wskazujący na związki i różnice między epokami literackimi.
Co sprawdza to wypracowanie?
- Czy nasz i rozumiesz ideologię romantyków i pozytywistów (prezentowaną w wypowiedziach programowych i literaturze).
- Czy umiesz porównywać, szukać podobieństw i różnic, logicznie prowadzić wywód myślowy, wyciągać wnioski.
Propozycja wstępu
Może tekst źródłowy charakteryzujący przyczyny postawy pozytywistów, ich doświadczenia, skłaniające do postaw innych niż romantyczne. Może komentarz do niego?
Stałam się dwudziestoletnim świadkiem jednej z katastrof społecznych, najokropniejszych, jakie dostępnymi być mogą oczom śmiertelnych. Widziałam domy ludne, wymiecione z ludzi (…) Widziałam szubienice rysujące na niebie suche profile, blade strachy idących na śmierć, konające nadzieje, krwawe bóle, ponure żałoby, orszaki więźniów dzwoniących łańcuchami w drodze na Sybir…
– pisała w jednym z listów Eliza Orzeszkowa.
Czyż takie doświadczenie nie skłania do weryfikacji ideałów romantycznych, skłaniających do walki, buntu, choćby nie było najmniejszych szans na zwycięstwo?
Ważne sformułowania
• Dominacja rozumu i nauki
• Rezygnacja z fantastyki snów, widzeń, przesadnej emocjonalności
• Utylitaryzm
O sposobie przedstawiania rzeczywistości
• Heroizacja
• Idealizacja
O stosunku do poprzedniej epoki
Akceptacja
• Dowody fascynacji minioną epoką
• Wyważony stosunek do poprzedniej epoki
• Konieczność szacunku dla tradycji
• Szczególnym kultem otoczony jest.. (Mickiewicz)
• Wiele elementów romantycznych pojawia się w twórczości…
Polemika
• Trochę inaczej pojmowali to pojęcie (patriotyzm)
• Niechęć do bohatera romantycznego
• Nie budzi sympatii czytelnika (egoista, kosmopolita)
• Stworzyli innych bohaterów literackich (pozytywiści)
• (Pozytywiści) odrzucają taki typ uczucia
Uatrakcyjnij pracę cytatem
Nawiązania do folkloru
A czemuż wy, chłodne rosy,
Padacie,
Gdym ja nagi, gdym ja bosy,
Głód w chacie?…
(Maria Konopnicka, A czemuż wy, chłodne rosy)
Motywy prorocze
Przeciw nadziei i przeciw pewności
Wystygłych duchów i śmierci wróżbitów,
Wierzę w wskrzeszenie popiołów i kości
W jutrznię błekitów…
I w gwiazdę ludów wierzę wśród zawiei,
Przeciw nadziei!
(Maria Konopnicka, Contra spem spero)
Wstęp
Refleksje ogólne
Zwykło się uważać, że twórcy drugiej połowy XIX w. mieli niechętny stosunek do dorobku poprzedniej epoki. Czy rzeczywiście wszystko odrzucali? Dokładne przeczytanie utworów pozytywistycznych pokazuje, że jest to problem bardziej skomplikowany. Przykładem głosu bardzo krytycznego może być tekst publicystyczny Franciszka Krupińskiego Romantyzm i jego skutki. Ten napastliwy artykuł spotkał się jednak z krytyką samych pozytywistów! W utworach Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej odszukamy obok nowych ideałów także dowody fascynacji minioną epoką. Nie można zapomnieć, że ci autorzy urodzili się i wychowali jeszcze w latach romantyzmu. Ta właśnie epoka ukształtowała system wartości i pojęć, z którego trudno byłoby się całkowicie wyzwolić. Bardzo wyważony stosunek do poprzedniej epoki, połączony z filozoficzną refleksją dotyczącą przemijania, znajdziemy też w poezji Adama Asnyka.
Różnice światopoglądowe
Na stosunek pozytywistów do dorobku romantycznego wpływają różnice w hasłach głoszonych przez te epoki. Pierwsza połowa XIX wieku to czas uczucia, wiary, zainteresowania jednostką. W drugiej połowie dominują nauka i rozum, a człowiek postrzega siebie jako część społeczeństwa. Zrozumiała jest rezygnacja z fantastyki, snów, widzeń itp. Franciszek Krupiński pisał o tych motywach ze złośliwością jako o „płodach ciemnoty”: „Może to poetyczne, ale co prawda dobre dla dzieci, które niańki upiorami straszą”. Odrzucono też przesadną emocjonalność, zamiast analizować zawiłości ludzkiej duszy, pozytywiści woleli pokazywać wpływ społeczeństwa na jednostkę. Inne zadania stawiano przed literaturą – miała być utylitarna (tzn. uczyć, propagować hasła epoki). Żeby dobrze spełniać to zadanie, powinna trafiać do jak największej grupy odbiorców. Romantyczną poezję i dramat – uważane za dostępne tylko dla nielicznych – zastąpiono łatwiejszą w odbiorze prozą. Te oczywiste różnice między epokami mogłyby dowodzić „antyromantyczności” pozytywizmu – nie wynikają one jednak z chęci przeciwstawienia się poprzedniej epoce! To dowód rozwoju świata, nowe pokolenie poszukuje nowych dróg. Adam Asnyk pisał o tym w wierszu Do młodych:
Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach.
Co z tego wynika? Akceptując przemijanie jako naczelną zasadę świata, Adam Asnyk każe romantykom „z żywymi naprzód iść”, a młodym pozytywistom przypomina o konieczności szacunku:
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
choć macie sami doskonalsze wznieść.
Problem walki narodowowyzwoleńczej
Do idei romantycznych zniechęcono się ostatecznie po klęsce powstania styczniowego. Właśnie rok 1864 uważa się za umowny początek polskiego pozytywizmu, w którym walkę zastąpiono pracą. Franciszek Krupiński w swoim artykule określa powstanie jako „czyny nierozważne”, o udziale w nim Stanisława Wokulskiego Bolesław Prus pisze w Lalce: „Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy”.
Dowodem zerwania z ideą walki może być choćby rezygnacja z nawoływania do powstania. Głoszono potrzebę pracy, ekonomicznego wzmocnienia kraju. A jednak znajdziemy w literaturze pozytywizmu utwory świadczące o szczególnym szacunku dla poległych za ojczyznę. Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem opisuje kult mogiły, w której leżą powstańcy 1863 r. Ten zryw był według pisarki czasem jedności narodowej – w mogile zostali razem pochowani Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. Heroizację i idealizację stosuje Eliza Orzeszkowa w opowiadaniu Gloria victis. Romuald Traugutt jest w nim podobny do Chrystusa i wodza spartańskiego Leonidasa, a powstańcy to siły dobra przegrywające tylko fizycznie, nie duchowo. Chwała zwyciężonym – mówi tytuł tego opowiadania. A Trylogia Henryka Sienkiewicza? To przecież powieści mówiące o sensie walki, pokazujące bohaterstwo polskich obrońców ojczyzny.
Patriotyzm
Pozytywiści trochę inaczej interpretowali to pojęcie, rezygnując z ideałów walki narodowowyzwoleńczej. Widzieli patriotyzm przede wszystkim w pracy na rzecz ojczyzny, przywiązaniu do ziemi i ojczystej tradycji. Pisali o tym także romantycy! Szczególnym kultem w II połowie XIX wieku otoczony jest Adam Mickiewicz i jego Pan Tadeusz. Właśnie to dzieło czytał bohater Latarnika Henryka Sienkiewicza. Wiele podobieństw do naszej narodowej epopei można znaleźć w Nad Niemnem – to samo miejsce, ta sama grupa społeczna (szlachta). Elizę Orzeszkową określano nawet jako „młodszą siostrę Adama Mickiewicza”.
Romantyczny bohater
„Fantastyczny marzyciel, na poły bohater, na poły szaleniec” – tak o nim z niechęcią pisał Franciszek Krupiński. Pozytywiści stworzyli innych bohaterów literackich – zwykłych ludzi pełniących konkretne funkcje w społeczeństwie. W ich utworach pojawiają się wiejskie dzieci, robotnicy, kupcy, arystokraci… Niechęć do wzorca bohatera romantycznego wyraźnie widać w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Emilia Korczyńska – marzycielka pragnąca silnych przeżyć – bardziej śmieszy swoimi nieustannymi globusami. Zygmunt Korczyński (postać przypominająca Hrabiego z Pana Tadeusza) jest niespełnionym artystą, ale też egoistą i kosmopolitą, który chce sprzedać majątek i wyjechać na stałe za granicę. Teofil Różyc cierpi na romantyczny ból świata, który próbuje zagłuszyć morfiną. On także nie budzi sympatii czytelnika.
Inaczej jest w Lalce Bolesława Prusa. Romantyczna strona natury Stanisława Wokulskiego jest raczej dowodem jego wewnętrznego skomplikowania. Bogate życie wewnętrzne, wrażliwość, samotność prowadzą do klęski bohatera, ale Prus obwinia o nią raczej pozbawione takiej wrażliwości społeczeństwo. Pozytywnym bohaterem jest w tej powieści „ostatni romantyk” – Ignacy Rzecki. To człowiek może trochę naiwny i śmieszny w swoim uwielbieniu Napoleona, ale budzi sympatię czytelnika. Solidność i pracowitość Rzeckiego wydają się anachroniczne w czasach kapitalizmu…
Romantyczna miłość
Tu raczej jednogłośnie pozytywiści odrzucają taki typ uczucia. Do czego on bowiem prowadzi? Justyna Orzelska kochała Zygmunta Korczyńskiego, razem czytywali poezje Adama Mickiewicza. Uczucie to przyniosło dziewczynie jedynie rozczarowanie. Dopiero dzięki „pozytywistycznej” miłości do Janka Bohatyrowicza odnalazła sens życia. Wiersze Adama Mickiewicza czytał w młodości także Stanisław Wokulski. Jego bezgraniczna miłość do Izabeli Łęckiej zniszczyła mu życie. Najpierw przeżywał udręki, potem próbował popełnić samobójstwo. Także doktor Szuman próbował się zabić z powodu nieszczęśliwej miłości. Jedynie uczucie prezesowej Zasławskiej do stryja Stanisława Wokulskiego pokazuje wielkość romantycznej miłości. Zostali rozdzieleni przez różnice klasowe i majątkowe, ale do końca życia o sobie nie zapomnieli.
Romantyczna poezja
Znów zacząć można od ostrej oceny dokonanej przez Franciszka Krupińskiego: „studenckie kwilenie przy bladym blasku księżyca”. Poezja romantyczna cierpiała według niego na nadmiar uczucia, które doprowadziło do tego, że ludzie przestali kierować się rozumem. Pozytywizm, jak już zostało wspomniane, wybiera prozę – nazywa się go niekiedy czasami niepoetyckimi. A jednak w twórczości nielicznych liryków tego okresu nie znajdziemy niechęci do romantyzmu. Cytowany wyżej Adam Asnyk nakazuje szanować dorobek poprzedniej epoki. Wiele elementów romantycznych pojawia się też w twórczości Marii Konopnickiej. Nawiązuje ona często w swej poezji do folkloru, co robili już romantycy (Na fujarce, A jak poszedł król na wojnę…). W jej poezji pojawiają się motywy prorocze (Contra spem spero), a także bunt przeciwko ograniczeniom krępującym jednostkę.
Teraz to układamy
Materiału, jak widać, jest dużo – potrzebna będzie selekcja faktów i odpowiednie ich ułożenie. Jaką formę wybrać? Można napisać rozprawkę, ale równie dobrze esej. Od tego wyboru zależeć będzie kompozycja Waszej pracy. W przypadku rozprawki pamiętajcie o jasnym sformułowaniu we wstępie tezy – później udowodnicie ją kolejnymi argumentami. Układ omówionego wyżej materiału może stanowić tu pewną wskazówkę. Lepsze jest ujęcie problemowe! Możecie pokazać najpierw przypadki odrzucenia dorobku romantyków, a później dowody na obecność dziedzictwa tej epoki. Nie będzie to złe, ale schematyczne (czytaj: nudne). W przypadku eseju – formy twórczej – trzeba będzie więcej popracować nad układem treści. To praca mająca kształt subiektywnych rozważań, to one będą wyznaczać kolejność zagadnień w Waszej pracy.
Propozycja zakończenia
Przeszłość nie wraca jak żywe zjawisko
W dawnej postaci – jednak nie umiera.
Ten fragment Sonetu XIII Adama Asnyka z cyklu Nad głębiami wydaje się świetnym sposobem na rozpoczęcie (lub zakończenie) rozważań dotyczących związków między epokami – czy chodzi o nawiązania do antyku w renesansie, czy o związki pozytywizmu z romantyzmem.
Zobacz: