Motyw śmierci w literaturze średniowiecza
Człowiek średniowiecza był oswojony ze śmiercią. Nędza, głód, choroby i wojny dziesiątkowały wręcz ludność tamtej epoki. Strach przed nieuchronną śmiercią – czekającą każdego, bez względu na majątek, wyznanie i pozycję społeczną – odcisnął bardzo wyraźne piętno na całej literaturze wieków średnich. Krzyki umierających docierały do każdego: z ulicy i pola bitwy, a także z kazań, poezji i obrazów zdobiących ściany kościołów…
Taniec śmierci – danse macabre
Motyw tańca śmierci pojawia się w XIV wieku – być może pod wpływem pustoszących wówczas Europę epidemii. Obecny jest tak w literaturze (Rozmowa mistrza Polikarpa za Śmiercią), jak w sztukach plastycznych (np. Hans Holbein Taniec Śmierci). Przedstawia taneczny korowód szkieletów (bądź ciał ludzkich) – będących za życia przedstawicielami wszystkich stanów. W tańcu śmierci równo kroczą obok siebie: papież, król, biskup, rycerz i żebrak. Przesłanie motywu to: wszyscy w obliczu śmierci są równi – jej kosa zetnie każdego – bez względu na miejsce w społecznej hierarchii.
Ubi sunt?
To łacińskie zdanie, oznaczające: „gdzie oni są?”. Stosujemy je na określenie, charakterystycznej dla późnego średniowiecza, refleksji, sprowadzającej się do pytania: „gdzie podziali się ci, którzy rządzili światem, ci, którzy byli wielcy i sławni?”. W literaturze polega ona na wyliczaniu imion jakiś sławnych postaci i powtarzaniu retorycznego pytania: „gdzie oni są?”. Motyw ten pojawia się na przykład w Wielkim testamencie François Villona (Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi?).
Przydatne sformułowania
- Śmierć była obecna zarówno w literaturze, jak i w życiu codziennym epoki średniowiecza. Obfite żniwo zbierała najczęściej podczas zarazy i wojen.
- Literatura średniowiecza przedstawiała śmierć, najczęściej w sposób groteskowy – ośmieszenie bezlitosnej kostuchy pomagało zmniejszyć strach przed nią.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na omówieniu najsłynniejszych dzieł literatury i kultury średniowiecza, mówiących o śmierci. Koniecznie musisz wspomnieć o Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią, oraz o Boskiej komedii Dantego. Nie zapomnij także o dwóch przewodnich motywach literatury średniowiecznej: memento mori i danse macabre. Możesz wykorzystać też dzieła plastyczne: przedstawienia zaświatów, lub Sądu Ostatecznego.
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od refleksji nad źródłem popularności motywów śmierci w literaturze średniowiecza. Zwróć uwagę na kontekst historyczny – posłuż się faktami. Zadaj pytanie: dlaczego człowiek średniowiecza był tak bardzo oswojony ze śmiercią? Wpływ na to miały przede wszystkim ówczesne warunki higieniczne i stan medycyny – rzadko kiedy udało się przeżyć choremu na grypę czy zapalenie płuc. Do tego dochodzą epidemie: zwłaszcza największa epidemia czarnej śmierci (dżumy) w XIV wieku, kiedy to – według historyków – zginęła 1/3 mieszkańców Europy! Nie zapomnij także wspomnieć o wojnach: na przykład wojnie stuletniej (między Francją a Anglią w XIII i XIV wieku). Zwróć uwagę na wszechobecność śmierci w średniowieczu: gościła ona zarówno w biednej chacie chłopskiej, jak i w królewskim pałacu. W obliczu śmierci wszyscy byli równi – to ważna myśl, zwłaszcza jeśli weźmiesz pod uwagę ówczesne zhierarchizowanie społeczeństwa. Poświęć także parę słów religijnemu aspektowi śmierci: kaznodzieje – propagując ideał ascezy – grzmieli z ambon, nauczając o nędzy ciała i niestałości ziemskich dóbr. Wszystko zginie i rozpadnie się w proch. Wszystko poza ludzką duszą – dlatego, już zawczasu, warto zadbać o to, aby po śmierci nie trafiła ona do kotła z wrzącą smołą…
Możliwość 2
Zwróć uwagę na podstawowe motywy literackie i plastyczne dotyczące śmierci. Należą do nich oczywiście toposy: danse macabre, ubi sunt i memento mori. Zwróć uwagę na to, że średniowieczna refleksja nad śmiercią kładła największy nacisk na marność i znikomość świata doczesnego. Dla ludzi średniowiecza ciało ludzkie bynajmniej nie jest piękne: to raczej worek nieczystości (lub „worek łajna” – jak wyraził się jeden ze średniowiecznych kaznodziejów!) – gnijąca powłoka, która tylko więzi i demoralizuje nieśmiertelną duszę. Możesz powiedzieć, że przeważająca część sztuki średniowiecznej sprowadza się do opozycji dusza – ciało. Dla ówczesnych teologów dualizm człowieka (czyli właśnie podwójność bytu składającego się z dwóch przeciwstawnych sobie pierwiastków) był niezwykle ważnym dogmatem. Średniowieczna literatura stawia sobie niejako specyficzne – dla współczesnego człowieka niezwykłe, właściwie szokujące – cele etyczne – „żyj dobrze i godnie, ani na chwilę nie zapominaj o śmierci, bo może cię ona zabrać w każdej chwili”. Zdanie „memento mori” możesz nazwać hasłem przyświecającym kulturze całej epoki wieków średnich. Warto zauważyć, że kolejną epoką, w której zyska ono równą popularność, będzie barok.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
Rozwinięcie pracy rozpocznij od zanalizowania motywu tańca śmierci, zawartego w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Powiedz krótko i zwięźle, o czym mówi ten XV – wieczny tekst. Możesz zacytować fragment będący dokładnym wręcz przedstawieniem danse macabre:
morzę wszystkie ludzkie plemię:
morzę mądre i też wiły […]
i chorego i zdrowego […]
lubo stary, lubo młody,
każdemu ma kosa zgodzi ; –
bądź ubodzy i bogaci,
wszytki ma kosa potraci;
wojewody i czestniki,
wszystkie święte miłostniki…
Analizując ten fragment tekstu, możesz zwrócić uwagę na obecną w nim (i, rzecz jasna, w całym utworze) groteskę. Mędrzec Polikarp zachowuje się jak głupiec (wiła), śmierć zaś straszy i wymachuje kosą w mocno przesadzony sposób. Zwróć uwagę, że groteskowe przedstawienie kostuchy można uznać za próbę oswojenia śmierci – odsunięcia strachu przed nią na drugi plan. Zauważ, że to cecha wszystkich tańców śmierci – także malarskich. W tym miejscu możesz także przywołać cykl drzeworytów Hansa Holbeina: Taniec Śmierci. Sięgnij do własnych rozważań ze wstępu – zastanów się nad tym, jak bardzo motyw tańca śmierci odpowiadał ówczesnej rzeczywistości? Przede wszystkim poświęć parę słów średniowiecznej hierarchizacji społeczeństwa. Na co dzień ludzie nie byli sobie równi: rycerz i duchowny mieli dużo więcej praw niż prosty wieśniak, jednakże w obliczu śmierci przynależność stanowa traciła znaczenie. Liczyły się tylko dobre lub złe uczynki i to, czy dusza trafi do piekła, czy do nieba. Możesz śmiało powiedzieć, że dewizą życiową ludzi średniowiecza było hasło memento mori, czyli pamiętaj o śmierci – żyj godnie i uczciwie, bowiem – nieważne jakbyś był piękny i bogaty – śmierć może przyjść po ciebie w każdej chwili i powinna zastać cię przygotowanego.
Możliwość 2
Tu także zacznij od analizy fragmentów Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią – to w końcu najważniejszy polski tekst literacki, wykorzystujący topos danse macabre. Nie zajmuj się tym tekstem nazbyt dokładnie: napisz tylko, na czym polega, przedstawiony w nim motyw tańca śmierci oraz zwróć uwagę na sposób przedstawienia samej kostuchy. Możesz powiedzieć, że jest to kobieta w stanie daleko posuniętego rozkładu. Zauważ, że nie jest to szkielet – śmierć ma resztki ciała. Kościotrupy – wyobrażające śmierć – pojawią się dopiero pod koniec epoki średniowiecza. Przejdź do omawiania kolejnego utworu, przedstawiającego obraz tańca śmierci – Wielkiego testamentu François Villona. Poświęć parę słów samemu autorowi: nie zapomnij o jego awanturniczym życiu i pobycie w więzieniu oraz o tym, że Wielki testament jest swoistym rozrachunkiem z dawnymi przyjaciółmi i wrogami. Francuski poeta zawarł w swoim utworze dwa motywy śmierci – danse macabre (we fragmencie Potęga śmierci) oraz ubi sunt (np. w Balladzie o paniach minionego czasu). Zastanów się nad przesłaniem refleksji zawartej w ubi sunt. Poeta w każdej zwrotce wymienia sławne damy – z historii i literatury – po czym zadaje retoryczne pytanie: Gdzie one są? Oczywiście odpowiedź brzmi: „nie ma ich, przeminęły bezpowrotnie” – tak samo jak powtarzane przez poetę na końcu każdej strofy „niegdysiejsze śniegi”. Wyciągnij wnioski: ubi sunt to ponura refleksja późnego średniowiecza, kategorycznie potwierdzająca przemijalność człowieka. Przed śmiercią i zapomnieniem nie ma ucieczki, sława, którą zdobędzie za życia, nie zapewni mu przecież nieśmiertelności.
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Zastanów się nad różnicami w średniowiecznym i współczesnym podejściu do śmierci. Zwróć uwagę na to, że postęp techniki i medycyny nie spowodował, że mniej boimy się przemijania. Śmierć nie dotyka nas tak bardzo jak ludzi średniowiecza – jest dużo bardziej „estetyczna” – zabiera ludzi zamkniętych w szpitalach, bądź w domach – nie chodzi już ze swoją kosą po ulicach miast.
Możliwość 2
Pomyśl nad tym, czy mógłbyś nazwać średniowiecze epoką pesymistyczną. Wydaje się, że nie. Paradoksalnie, w tej epoce śmiech rozbrzmiewał dużo częściej niż płacz, wystarczy wspomnieć: karnawał, groteskowe przedstawienia, komedie. Obrazy śmierci, noszące także znamiona groteski, są próbą zmniejszenia strachu przed okrutną codziennością, pełną wojen, chorób i zarazy. Pamiętaj jednak, że w średniowieczu nie zawsze było tak strasznie, ciemno i ponuro…
Zobacz: