„Jest zawsze miejsce na nadzieję…” (Gustaw Herling-Grudziński). Zaprezentuj utwory literackie, w których odnalazłeś motyw nadziei i wiary w sens pokonywania trudności.
Zestaw lektur
• Biblia – wędrówka Izraelitów do Ziemi Obiecanej (Księga Wyjścia), Księga Hioba
• Homer – Odyseja
• Jan Kochanowski – Pieśni, Treny
• Dante Alighieri – Boska komedia
• Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod
• Bolesław Prus – Lalka
• Henryk Sienkiewicz – Quo vadis
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni
• Franz Kafka – Proces
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata
• Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat
• George Orwell – Rok 1984
• Albert Camus – Dżuma
• Jan Twardowski – Nieszczęście nie-nieszczęście, Elementarz księdza Twardowskiego dla najmłodszego, średniaka i starszego
• Zbigniew Herbert – Przesłanie Pana Cogito
W wypadku omawianego tematu odwołania do innych tekstów kultury mogą pełnić najwyżej funkcję ozdobników – polecenie wyraźnie nakazuje skupienie się na przykładach literackich. Nie ma więc sensu wprowadzać obrazów czy filmów tylko po to, by wykazać się znajomością różnych tekstów kultury. Użycie każdego z przykładów powinno być celowe.
Wstęp
Czy można przejść przez życie, nie będąc zmuszonym do ciągłego pokonywania trudności? Na każdym kroku spotykamy przeszkody. Czasem upadamy. Łatwo wówczas o załamanie, o utratę wiary w sens dalszego działania. A jednak zazwyczaj podnosimy się i idziemy dalej. Podobnie jak Grudziński sądzę, że „zawsze jest miejsce na nadzieję”, że człowiek nie może poddawać się w swoich potyczkach z losem. Jesteśmy słabi, łatwo nas zniszczyć – Pascal porównywał nawet człowieka do wiotkiej trzciny. Jednocześnie człowiek różni się od reszty świata, bo został mu dany rozum (według Pascala jesteśmy „trzciną myślącą”!), a także uczucia, wolna wola. Przypominam sobie o tym wszystkim, kiedy sam czuję zwątpienie. Nadziei i wiary w sens pokonywania trudności szukam także w literaturze.
W tym wstępie pojawia się osobista nuta – odniesienie do przeżyć samego autora. W omawianiu takich tematów nie bój się pisania o własnych odczuciach! Niech w Twojej pracy pojawią się jakieś akcenty osobiste, niekoniecznie od razu we wstępie. Czy któryś z przykładów literackich odegrał ważną rolę w Twoich własnych potyczkach z losem? Jeśli tak było – napisz o tym.
Konspekt
Teza:
Człowiek jest w stanie pokonać przeciwności losu, jeśli tylko zachowa w sobie nadzieję i wiarę w sens tego trudu.
1. Znaczenie nadziei w ludzkim życiu.
a. Pozwala pokonywać przeciwności, dokonywać czynów niezwykłych.
- Odyseusz – nadzieja na powrót do rodzinnej Itaki i ukochanej Penelopy pomogła mu pokonać piętrzące się na jego drodze przeszkody.
- Stanisław Wokulski z Lalki – jego nadzieja na zdobycie serca Izabeli okazała się co prawda złudna, ale dzięki niej bohater zdobył się na ryzyko, pomnożył swój majątek.
- Dżuma Camusa – doktor Rieux i jego współpracownicy heroicznie walczą z epidemią. Mimo że jest to zadanie niemal ponad ich siły, zwyciężają chorobę – przede wszystkim dzięki wierze, że można tego dokonać.
- Bez wiary w skuteczność działania nie miałoby sensu poświęcenie Konrada Wallenroda czy Tomasza Judyma. Pierwszy zrezygnował z rodziny i miłości, aby uratować ojczyznę. Wiele lat zajęło mu zrealizowanie celu, ale niezmiennie wierzył w sens swej decyzji. Bohater Ludzi bezdomnych pragnie zmienić świat, pomóc najuboższym. Nam może się to wydawać naiwne – w końcu jednostka nie ma aż takich możliwości. Jednak w Judymie jest ciągle jakaś rozpaczliwa wiara, że uda mu się pokonać przeszkody.
- Małgorzata z powieści Bułhakowa (Mistrz i Małgorzata) nie utraciła wiary i zrobiła wszystko, aby odnaleźć swego ukochanego, zgodziła się nawet zostać gospodynią szatańskiego balu. Utwór pokazuje, że taka postawa jest nagradzana.
Uwaga!
Zdarza się, że dawanie złudnej nadziei jest sposobem oszukiwania ludzi. Nie buntują się wówczas, rezygnują z działania. Taką naiwną wiarę w ocalenie pokazują Żydzi z warszawskiego getta (Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall), którzy wsiadają do wagonów uspokojeni przez to, że otrzymali chleb. Nadzieja może więc także usypiać czujność, paraliżować chęć działania. Także więźniowie obozu w Oświęcimiu (z opowiadań Borowskiego) nie buntują się przeciwko zabijaniu i torturom – każdy ma nadzieję, że właśnie jemu uda się przeżyć.
b. Buduje ludzkie poczucie własnej wartości, pozwala myśleć o wielkości człowieka, który jest w stanie zmieniać rzeczywistość, nie jest bezwolną marionetką w rękach Boga czy losu albo bezradną ofiarą systemu.
- Traktat moralny Czesława Miłosza: „lawina bieg od tego zmienia,/ po jakich toczy się kamieniach […]/ możesz, więc wpłyń na bieg lawiny”. Nigdy nie wolno tracić nadziei w sens działania!
- Dżuma Camusa: zgodnie z filozofią egzystencjalistów życie ludzkie jest absurdem – człowiek jest samotny, żyje z perspektywą nieuchronnej śmierci. A jednak powinien on podejmować trudne decyzje, przeciwstawiać się złu, tylko tak obroni własną godność. Ilustrują to założenie postawy doktora Rieux czy Cottarda.
- Przesłanie pana Cogito Zbigniewa Herberta też nakazuje niepoddawanie się, choćby nie było szans na zwycięstwo. Nadzieja nie musi dotyczyć tego, czy jednostka przeżyje. Musi dotyczyć tego, czy zwyciężą ideały, w które wierzy.
c. Łagodzi cierpienia, pozwalając wytłumaczyć je jakoś lub tylko wierzyć w ich zakończenie, daje ucieczkę od okrutnego świata.
- Hiob – gdyby nie głęboka wiara, być może poddałby się, stracił przekonanie, że istnieje jakiś porządek wszechświata.
- Bohaterowie Innego świata Grudzińskiego pielęgnują w sobie pragnienie powrotu do normalnego świata – symbolami tego są przechowywane pieczołowicie listy i zdjęcia, wspomnienia, oczekiwanie na spotkania w „domu swidanij” itp. Więźniowie łagru w Jercewie odnajdują nadzieję ocalenia w miłości (Jewgienija Fiodorowna), marzeniu o ucieczce (Karinen) czy choćby przeświadczeniu, że zawsze pozostaje człowiekowi możliwość zdecydowania o samobójstwie (Natalia Lwowna).
2. Wewnętrzna siła nie zawsze jest człowiekowi dana od razu, czasem trzeba jej szukać. W jaki sposób odnaleźć w sobie nadzieję?
a. Wiara w Boga – przeświadczenie, że ludzki los jest w rękach Stwórcy, pomaga znaleźć pociechę, przetrwać trudne chwile.
- Cierpiący niewinnie Hiob nie załamał się, gdyż wierzył w sens decyzji Stwórcy;
- Quo vadis – prześladowani przez Nerona chrześcijanie znajdują siłę w głębokiej wierze, a także w nadziei późniejszego zmartwychwstania;
- twórczość księdza Jana Twardowskiego (Nieszczęście nie–nieszczęście, Elementarz księdza Twardowskiego dla najmłodszego, średniaka i starszego).
b. Filozofia – nie każda daje nadzieję (próżno byłoby jej szukać np. u Schopenhauera), ale wielu myślicieli starało się odpowiedzieć na pytanie o sens ludzkiego życia. Dobrymi przykładami mogą być utwory Horacego czy Jana Kochanowskiego – odnajdziemy w nich echa filozofii stoickiej.
- Horacy: „Nil desperandum” (nie należy rozpaczać);
- Kochanowski: „Nie porzucaj nadzieje,/ Jakoć się kolwiek dzieje” (Pieśń IX, ks. II) – świat jest zmienny, po radości przychodzi smutek i odwrotnie; świadomość tego pozwala spokojnie przyjmować różne koleje losu;
- „Ludzkie przygody, ludzkie noś” (Tren XIX) – należy akceptować wszystko, co przynosi życie.
c. Pomoc innych ludzi – niekoniecznie miłość czy przyjaźń, choć świadomość takich więzów sprawia, że łatwiej przychodzi nam walka z przeciwnościami losu. Czasem źródłem nadziei bywa sama obecność innego człowieka, jedno słowo czy gest.
- Dlaczego Józef K. z Procesu nie popełnił samobójstwa? Zachowanie katów zachęca go do tego, ale bohater wciąż jeszcze ma nadzieję. Rozbudza ją widok światła w oknie domu stojącego blisko kamieniołomu, widok innego człowieka.
3. Jakie mogą być konsekwencje utraty nadziei?
W pracy na ten temat mogą pojawić się także bohaterowie, którzy się poddali, którym wiary zabrakło. Ich losy także mogą posłużyć jako dowód prawdziwości tezy – należy skupić się wówczas na negatywnych następstwach owej duchowej słabości.
- Boska komedia Dantego: napis na bramie piekieł (Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie) zapowiada torturę świadomości, że cierpienia nie będą mieć kresu;
- Mistrz i Małgorzata Bułhakowa: Mistrz w pewnej chwili poddaje się, traci nadzieję, czego wynikiem jest spalenie rękopisu powieści. Żałuje później tej chwili słabości.
- Rok 1984 Orwella: system stworzony przez Wielkiego Brata (jak każdy system totalitarny!) pozbawia ludzi nadziei. Z wszystkich stron obserwowani, nie widzą oni możliwości psychicznego ocalenia i powoli zmieniają się w bezwolne marionetki. Tak staje się w końcu także z Winstonem Smithem.
- Literatura obozowa: ci, którzy tracą nadzieję, nie walczą o przetrwanie, najszybciej stają się muzułmanami (opowiadania Borowskiego) lub trafiają do trupiarni (Inny świat).
- Dekadenci końca XIX w. – utrata nadziei doprowadziła ich do utraty wiary w sens istnienia i w rezultacie często wybierali samobójstwo lub marzenia o nirwanie (Nie wierzę w nic… Przerwy-Tetmajera, Korzecki z Ludzi bezdomnych).
Konkluzja:
Nadzieja odgrywa niebagatelną rolę w pełnym przeciwności ludzkim życiu. Bez niej trudno byłoby żyć – pozwala pokonać przeszkody, łagodzi ból istnienia. „Zawsze jest miejsce na nadzieję” – powinniśmy pamiętać o tych słowach Herlinga-Grudzińskiego.
Uwaga!
Sformułowanie „zaprezentuj utwory” nie powinno być rozumiane jako zachęta do opisania po kolei kilku wybranych przykładów literackich. Zawsze lepsze jest ujęcie problemowe: szukanie podobieństw i różnic, próby uogólniania.
Sposoby na uatrakcyjnienie tematu
Pokaż aktualność omawianego problemu. W wieku XXI ludzie także stają wobec rozmaitych przeszkód i wcale nie jest im łatwiej odnaleźć w sobie nadzieję. Doświadczamy kryzysu wiary, kryzysu wartości, upadku autorytetów. „Człowiek coraz bardziej bytuje w lęku” – to, często pojawiające się w tematach maturalnych, słowa Jana Pawła II. Jakże bardzo potrzeba dziś wiary i nadziei, które znaleźli w sobie bohaterowie omówionych lektur.
A może zdecydujesz się na formę eseju? Pasuje ona bardziej do tych tematów, które sugerują rozważanie problemu, nie każą udowadniać jakiejś z góry przyjętej tezy. Cechy eseju przypominamy w związku z następnym tematem.
Zobacz: