Na podstawie konkretnych przykładów literackich przedstaw średniowieczne wzorce parenetyczne.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na omówieniu znanych Ci średniowiecznych wzorów osobowych (czyli parenetycznych). Zastanów się, na czym polegały ideały święte (Franciszek i Aleksy) i świeckie (Roland, Tristan, król Artur). Pamiętaj o tym, aby poruszyć wszystkie trzy wzory parenetyczne, jednakże większość pracy możesz poświęcić jednemu z nich.
Przydatne sformułowania
- Średniowieczny ideał rycerskości opierał się na takich wartościach jak: honor, wierność wasalowi, odwaga i uczciwość.
- Dla człowieka średniowiecza sztuka życia polegała na umiejętności naśladowania wypróbowanych i gotowych wzorców.
- Średniowieczna asceza jest w gruncie rzeczy postawą egoistyczną – służy zbawieniu osoby samego świętego, a nie pomocy bliźnim.
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od nakreślenia ogólnego kształtu średniowiecznego społeczeństwa feudalnego. Zwróć uwagę na jego hierarchiczną strukturę i istniejące w nim zależności pomiędzy poszczególnymi stanami. Możesz porównać ówczesne społeczeństwo do drabiny, na której kolejne szczeble odpowiadają poszczególnym stanom. Zauważ, że literatura parenetyczna skupia się przede wszystkim na stanach najwyższych (rycerz i władca), i że tak naprawdę bardzo mało uwagi poświęca prostym wieśniakom i biednej ludności miejskiej. Nieco inaczej przedstawiała się ta kwestia w literaturze hagiograficznej (czyli mówiącej o świętych) – życiu ascety mógł poświęcić się każdy, choć oczywiście człowiek zamożny (jak Aleksy) mógł dla Boga poświęcić dużo więcej od biedaka – co czyniło jego świętość, rzec można, bardziej „spektakularną”.
Zastanów się także nad tekstami źródłowymi, które będziesz omawiać w dalszej części pracy. Mogą to być: Legenda o świętym Aleksym i Kwiatki świętego Franciszka. Więcej uwagi poświecisz więc świętym, a także różnicom pomiędzy afirmującą postawą Franciszka a skrajnym ascetyzmem Aleksego.
Możliwość 2
Zastanów się nad rycerskim aspektem kultury średniowiecza. W ówczesnym społeczeństwie zakuty w zbroję i dosiadający konia wojownik cieszył się wielką sławą i poważaniem. Jego czyny wychwalali w swych pieśniach wędrowni trubadurzy, a zachwycali się nimi nie tylko szlachetnie urodzeni, ale także zwyczajni wieśniacy. Zwróć uwagę, że wzór rycerza odcisnął silne piętno na kulturze i literaturze wieków średnich. Odnajdziesz go w takich utworach jak: Pieśń o Rolandzie, Kronice Galla Anonima oraz w zbiorze Legend Okrągłego Stołu Chretiena de Troyes. Spróbuj znaleźć źródła ówczesnego kultu rycerskości. Dla ludzi średniowiecza rycerz zdobywał największą sławę, jeśli walczył nie tylko po stronie swojego króla, ale także w imię „sprawy bożej”. Od końca XI wieku wielką sławę wśród europejskiego rycerstwa zdobyły krucjaty krzyżowe – wyprawy do Palestyny mające na celu odbicie grobu Chrystusa z rąk niewiernych muzułmanów.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
Rozwinięcie pracy poświęć przede wszystkim literaturze hagiograficznej. Możesz zauważyć, że propagowała ona przede wszystkim dwa wzorce świętości: ascetyczny i franciszkański. Spróbuj zastanowić się nad różnicami dzielącymi postawę św. Aleksego i św. Franciszka. Aby tego dokonać, musisz po pierwsze zdefiniować pojęcia: świętości i ascezy. Zadaj – zasadnicze dla tego zagadnienia pytanie: czy każdy święty musi być ascetą? Legenda o św. Aleksym przekazuje nam charakterystyczną dla średniowiecza koncepcję człowieka, wedle której dusza ludzka jest substancją doskonałą i tęskniącą do Boga, ciało zaś jest grzeszne, pragnące zmysłowych rozkoszy i od Boga oddalające. Aleksy wyznaje zasadę mówiącą, że ciało jest przeszkodą dla duszy w dotarciu do Boga. Aby dusza została zbawiona, ciało musi zostać zniszczone, zdegradowane i upodlone. Termin „asceza” oznacza „ćwiczenie” – wyzbycie się wszelkich pragnień, skazanie ciała na mękę i potępienie za życia.
Św. Franciszek przezwyciężył tradycyjny ideał ascezy, jego naukę wyróżniała miłość do świata i radość życia. Asceci pogardzali wszystkim, co cielesne, Franciszek przeciwnie, uważał, że wszystko, co stworzył Bóg (czyli także ciało, które święty nazywał swoim „bratem”) jest piękne i godne miłości. Postawę Franciszka możesz nazwać postawą afirmującą (godzącą się na cielesność), a postawę Aleksego – postawą negującą (niegodzącą się na cielesność). Ascetom pokroju Aleksego możesz zarzucić także bierność – ich poświęcenie dotyczyło tylko ich samych, skupiali się na umęczaniu własnego ciała, aby sobie tylko zapewnić zbawienie. Nie pomagali prawie wcale bliźnim, byli więc po trosze egoistami. Św. Franciszek wyznawał filozofię życia aktywnego, poprzez miłość i współczucie niósł pomoc innym ludziom i wszelkiemu stworzeniu Bożemu.
Podsumowując swoje rozważania, zwróć uwagę na dydaktyczny charakter literatury parenetycznej. Służyła ona przecież przedstawianiu wizerunków godnych naśladowania lub winnych odrzucenia i potępienia. Jej świat jest czarno-biały, cnotliwi osiągają w nim szczęście i zbawienie, grzeszni zostają surowo ukarani i skazani na wieczystą mękę.
Możliwość 2
Na początku zastanów się nad pojęciem honoru w kulturze społeczeństwa feudalnego. Zwróć uwagę, że większość umów zawieranych w epoce średniowiecza opierała się tylko i wyłącznie na słowie. Kiedy rycerz obiecywał wierność swojemu wasalowi, od złamania przysięgi powstrzymywał go tylko jego własny honor. Wierność to podstawowa cecha charakteru każdego rycerza. Na kodeks rycerski składało się także wiele innych nakazów: dobry wojownik musiał być odważny – nie bać się oddać życia w walce o dobro swojego władcy, a także wierny religii katolickiej. Dopiero w okresie późnego średniowiecza, kiedy przez Europę przewaliły się wszystkie większe wojny, a rycerze schowali miecze do pochew, do kodeksu rycerskiego weszły takie wartości jak towarzyska ogłada i grzeczność względem dam.
Pierwszy tekst, który możesz omówić, to Pieśń o Rolandzie, należąca do zbioru tak zwanych pieśni o dziejach (chansons de geste). Omawiając ten utwór, zwróć przede wszystkim uwagę na śmierć tytułowego bohatera. Rolanda zabił jego własny honor – nie chciał wezwać pomocy, aby nie zostać posądzonym o tchórzostwo, przez to naraził na śmierć siebie i swoich rycerzy. Kiedy umierał, nie zapomniał o wypełnieniu odpowiedniego rytuału: położył się twarzą w stronę Hiszpanii, rękawice wzniósł do Boga – swojego najważniejszego wasala, miecz zaś położył pod sobą, aby nie dostał się przypadkiem w ręce niewiernych Maurów. Nieco inny wzór rycerza przedstawia cykl legend arturiańskich Chretiena do Troyes. Przygody rycerzy Okrągłego Stołu są przepełnione elementami fantastycznymi i należą do gatunku tak zwanego romansu rycerskiego. Zwróć uwagę na obecny w nich topos błędnego rycerza, który wędruje wciąż w poszukiwaniu przygód, walczy z potworami, broni wdów i sierot oraz służy swojej ukochanej. Szlachetne czyny są treścią jego życia, tak jak treścią życia rycerzy Artura było odnalezienie mitycznego (i nieistniejącego) Świętego Graala.
Na koniec zastanów się nad portretem władcy zawartym w Kronice Galla Anonima. Mnich zatrudniony na dworze Bolesława Krzywoustego postanowił opisać dzieje Polski i dynastii Piastów. Dzieło Galla przedstawia idealnych rycerzy i władców. Najbardziej korzystny jest, rzecz jasna, wizerunek Krzywoustego, który już jako młodzieniec odznaczał się – według relacji Galla – wielką siłą i odwagą, każdą chwilę poświęcając na walkę z wrogami Polski.
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Zastanów się nad tym, jak wyglądałby dzisiejszy ideał świętości. Czy bliżej by mu było do aktywnej i afirmującej postawy Franciszka, czy może kontemplacyjnej i ascetycznej ideologii Aleksego?
Możliwość 2
Zwróć uwagę na paradoks i niejaką śmieszność ideału rycerskości. Średniowieczni wojownicy chcąc być mężami pełnymi odwagi i honoru, nierzadko robili przecież rzeczy niepotrzebne, żeby nie powiedzieć głupie!
Skrajności ascezy
Średniowieczna asceza przybierała często bardzo skrajną, przerażającą wręcz, formę. Święci, rzec można, prześcigali się w okrucieństwach zadawanych samym sobie. Swoistym „rekordzistą” został Szymon Słupnik (zm. 459), który spędził 68 lat na wysokim słupie (kolumnie pogańskiej świątyni) – wystawiony na prażące słońce i rzęsisty deszcz, żywiąc się tylko tym, co przynieśli mu dobrzy ludzie.
Honor ponad wszystko
Średniowieczni rycerze lubowali się w wymyślaniu sobie coraz to nowych i dziwniejszych sposobów na udowadnianie swego męstwa. Odwagę nieraz przypłacali życiem. Kiedy syn Jana Dobrego uciekł z niewoli, władca sam pozwoli się uwięzić Anglikom, aby tylko nie splamić honoru swej rodziny. Pewni rycerze zaś postanowili nie uciekać z pola bitwy nie dalej niż na 50 akrów. 90 z nich śluby te zaprowadziły do grobu.
Inne, pokrewne tematy
• Literatura średniowiecza jako zbiór praw uczących „jak żyć?”.
• Św. Aleksy i św. Franciszek. Dwie drogi świętości.
• Średniowieczny ideał rycerza.
Zobacz:
Jakie wzorce parenetyczne propaguje literatura średniowiecza?