Epoka – dwudziestolecie międzywojenne i współczesność. Życie poety objęło prawie wiek – od 1911 po 2004 rok

Miejsca – Litwa ( Szetejnie, Wilno) – kraj dzieciństwa. Warszawa, po wojnie emigracja: Paryż, Stany Zjednoczone – Berkeley. Powrót do kraju – Kraków.

Nurty – katastrofizm w dwudziestoleciu, w poezji współczesnej – nurt klasyczny, trudny do zakwalifikowania, poeta zajmuje indywidualne miejsce na mapie literatury współczesnej.

Miejsce w polskiej literaturze – bardzo ważne, współczesny wieszcz. W roku 1980 otrzymał literacką nagrodę Nobla. Jest najbardziej na świecie znaną postacią spośród polskich poetów współczesnych.

 

Niewątpliwie najważniejszym faktem w biografii Czesława Miłosza jest przyznanie mu w 1980 roku Nagrody Nobla. Do tego czasu mało kto w Polsce czytał jego utwory czy w ogóle znał jego nazwisko. Dlaczego? Winne były okoliczności polityczne. Od momentu, gdy Miłosz w 1951 roku wybrał emigrację, twórca ten został w kraju okrzyknięty zdrajcą i skazany na „śmierć cywilną”. Nie ukazywały się jego książki, nie wolno było nawet wymieniać jego nazwiska w oficjalnych publikacjach. Mieszkając we Francji, a potem w Stanach Zjednoczonych, Miłosz przez kilkadziesiąt lat pisał poezje, powieści i zbiory esejów w swoim ojczystym języku, wciąż wierny powołaniu polskiego poety, pomimo smutnego faktu, że twórczość jego znajdowała odbiór tylko u niewielkiej garstki polskich czytelników. Przeżywał ten fakt bardzo głęboko, o czym świadczyć może choćby ten cytat pochodzący z wiersza Sposób:

I gdybym mógł nie mówić, nie mówiłbym nic, bo nie
było mi obojętne, że zwracam się do nikogo.

Dopiero później tłumaczył niektóre swoje utwory na angielski. Najpierw doceniła jego dzieło zachodnia publiczność. Polacy zapoznali się z nią dopiero po roku 1980… Powrót Miłosza do kraju był powrotem triumfalnym, oznaczał zwycięstwo będącego u szczytu światowej sławy poety nad kłamcami i obłudnikami, którzy okrzyczeli go zdrajcą.

Na tle epoki

Czesław Miłosz to bardzo ciekawa postać. Jego twórczość zasługuje na uwagę już choćby ze względu na epoki, w których powstawała: dwudziestolecie międzywojenne z właściwym mu katastrofizmem; II wojna światowa; dał mu się również we znaki panujący w Polsce komunistyczny ustrój. Większą część życia spędził na emigracji, na obczyźnie – we Francji i w Stanach Zjednoczonych. Przez całe życie bronił swojego prawa do indywidualności, do wyrażania w poezji sobie właściwego sposobu widzenia świata. Podczas wojny nie pozwolił z siebie zrobić „płaczki żałobnej”, niósł swoim czytelnikom wiarę w niezniszczalność uniwersalnych wartości, przekonanie o harmonii świata, której chwilowa historyczna katastrofa nie jest w stanie zburzyć. W imię swojej niezależności wybrał w 1951 roku emigrację, choć ta decyzja spowodowała, że jego książki prawie wcale nie były obecne na polskim rynku. Przez kilkadziesiąt lat mieszkając w Stanach, ciągle spisywał swoje utwory po polsku, pomimo że w kraju prawie nikt ich nie czytał. Jego biografia, sukces, który odniósł na międzynarodowym rynku, jest symbolem zwycięstwa odniesionego przez człowieka w trudnych historycznie czasach, wiernego swojemu powołaniu i potrafiącego podejmować odważne decyzje, nie bacząc na konsekwencje. Jego życie przypadło na trudne, smutne raczej czasy. Tym bardziej zadziwia fakt, że jednym z wciąż obecnych w twórczości Czesława Miłosza nurtów jest niekończąca się afirmacja życia, piękna, świata, pragnienie odkrywania jego tajemnic. W 1991 roku, 80-letni poeta napisał w tomie Dalsze okolice:
Wolałbym móc powiedzieć:

„Jestem nasycony,
Co było do zaznania w tym życiu, zaznałem”.
Ale jestem jak ten, kto nieśmiało uchyla firanki
Żeby patrzeć na niezrozumiałe dla niego święto.

Biografia

Czesław Miłosz urodził się 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach (na Litwie, w powiecie kiejdańskim). Jest potomkiem osiadłego tam od pięciu wieków rodu szlacheckiego.

1911-1929. Bogate dzieciństwo

Wraz z matką towarzyszył dwuletni Czesław służbowym wyprawom ojca, inżyniera zajmującego się budową dróg, mostów i fortyfikacji: podróżował koleją transsyberyjską, oglądał w Rosji rewolucję październikową. Dopiero w 1918 (gdy Czesław miał 7 lat) jego rodzice na dłużej osiedli na Litwie, w szeteńskim dworze – starym szlacheckim gnieździe. Atmosferę tego miejsca utrwalił później poeta w Dolinie Issy i wielu innych dziełach. W wieku 10 lat Czesław Miłosz przeniósł się do Wilna, gdzie uczęszczał do gimnazjum i studiował. Było to bardzo zróżnicowane kulturowo miasto: mieszkali w nim Polacy, Żydzi, Litwini, Białorusini, Karaimi, Tatarzy; różnorodności języków, którymi posługiwali się mieszkańcy, odpowiadała różnorodność obyczajów i strojów.

1929-1939. Katastrofista

W 1924 roku rozpoczął studia na uniwersytecie wileńskim. Wybrał polonistykę, ale już po dwóch tygodniach przepisał się na Wydział Prawa, gdzie w 1934 roku otrzymał dyplom magisterski. Miłosz był bardzo aktywnym studentem, zapisał się do wielu organizacji: Koła Polonistów, STO (czyli Sekcji Twórczości Oryginalnej), Akademickiego Klubu Włóczęgów, Klubu Intelektualistów. Współpracował z młodymi twórcami skupionymi wokół literackiego czasopisma Żagary.

W 1933 ogłosił pierwszy tom wierszy – Poemat o czasie zastygłym. Uzyskane w 1934 roku stypendium Funduszu Kultury Narodowej pozwoliło mu na roczny pobyt w Paryżu, gdzie spotkał się z Oskarem Miłoszem, francuskojęzycznym pisarzem, swoim dalekim krewnym. Po wielu latach Czesław przełożył niektóre jego dzieła z francuskiego na… angielski. Po powrocie do kraju pracował w Polskim Radiu, najpierw w Wilnie, potem w Warszawie. W 1936 roku wyszła jego druga książka poetycka – Trzy zimy.

1939-1945. Wojna

Poeta spędził ten okres głównie w Warszawie. Współorganizował konspiracyjne życie literackie. Publikował wiersze pod pseudonimem Jan Syruć. Pisał poezje, które później weszły w skład powojennego tomu Ocalenie, zajmował się również przekładami. Zaprzyjaźnił się z Jerzym Andrzejewskim, z którym wymieniał liczne listy, będące przemyśleniami wojennych wydarzeń. Pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej przy porządkowaniu księgozbioru, dzięki czemu miał swobodny dostęp do lektur.

1945-1951. Dyplomata PRL

W 1945 roku ukazało się drukiem Ocalenie – tom wierszy Miłosza pisanych podczas wojny. Jest to jego jedyna oficjalnie wydana książka w powojennej Polsce aż do 1980 roku. W grudniu 1945 roku poeta wyjechał do Stanów Zjednoczonych jako dyplomata PRL. Pracował w Nowym Jorku, później w Waszyngtonie, w 1950 roku został przeniesiony do Paryża. W 1951 roku Miłosz zwrócił się o azyl do władz francuskich. Wybrał więc emigrację, dając w ten sposób wyraz swojej niezależności wobec komunistycznych władz polskich. Decyzja o ucieczce z Polski została źle przyjęta przez rodaków, zarówno w kraju, jak i za granicą. Emigranci posądzili poetę o to, że jest agentem komunistycznego wywiadu, jeden z nich złożył nawet donos w ambasadzie Stanów Zjednoczonych. Za zdrajcę uznany został również w stalinowskiej Polsce, w gazetach posypały się obelgi i demonstracyjne potępienia. Podejmując decyzję o emigracji, poeta był świadom jej konsekwencji. Pierwsze zdanie jego oświadczenia, opatrzonego krótkim tytułem Nie i zamieszczonego w 1951 roku w Kulturze brzmiało:
To, o czym opowiem, można nazwać historią pewnego samobójstwa.

1951-1959. We Francji

To bardzo płodny okres: Miłosz opublikował w tym czasie dwa tomy esejów: Zniewolony umysł i Rodzinną Europę oraz dwie powieści: Zdobycie władzy i Dolinę Issy. Dodać do tego należy jeszcze tom wierszy Światło dzienne. Został doceniony przez międzynarodową publiczność, jego utwory przetłumaczono na wiele języków, otrzymał wiele nagród literackich.

1960-1980. W Ameryce

Czesław Miłosz wykładał literaturę słowiańską w Berkeley na Uniwersytecie Kalifornijskim. Na potrzeby swoich amerykańskich studentów napisał Historię literatury polskiej do roku 1939 (The History Polish Literature). Opublikował liczne tomy wierszy i esejów, z których najważniejszy nosi tytuł Ziemia Urlo. Wierny ojczystej mowie najpierw spisywał swoje dzieła w języku polskim, a następnie przekładał je na angielski. Przetłumaczył również na angielski utwory innych polskich poetów, między innymi Leopolda Staffa, Mirona Białoszewskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Wisławy Szymborskiej, Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta. W amerykańskich ośrodkach uniwersyteckich był uznawany za jednego z najbardziej interesujących współczesnych autorów. Poeta odbywał liczne literackie podróże po Stanach, spotykał się z publicznością, której czytał wiersze w obydwu językach – ojczystym i przybranym. W wieku 60 lat nauczył się greki i hebrajskiego – chciał czytać Biblię w oryginale. Niebawem zaczął ją tłumaczyć.

8 grudnia 1980 roku Czesław Miłosz otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Po raz pierwszy od 1945 roku jego książki ukazały się w Polsce oficjalnie. Po trzydziestu latach nieobecności poeta odwiedził ojczyznę. Był to powrót triumfalny – Miłosz znalazł się u szczytu międzynarodowej sławy, jego książki zostały przetłumaczone na wiele języków europejskich i azjatyckich. Aż trudno uwierzyć, że w Polsce do tego czasu mało kto o nim słyszał… Miłosz nieprzerwanie tworzył dalej. Otrzymał doktoraty honoris causa Harvard University, Uniwesytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu im. Witolda Wielkiego w Kownie, Uniwersytetu w Bolonii oraz Uniwersita di Roma.

Czesław Miłosz zmarł w sobotę, 14 sierpnia 2004 roku w Krakowie. Miał 93 lata.

Najważniejsze wydarzenia

  • 1911 – narodziny poety. Czesław Miłosz przyszedł na świat w Szetejniach, starym litewskim dworze.
  • 1939-1945 – II wojna światowa. Poeta spędził ją w Warszawie. Jego reakcja na ówczesne wydarzenia jest zadziwiająco inna od postaw młodych poetów najczęściej z tym okresem łączonych jak Krzysztof Kamil Baczyński czy Tadeusz Gajcy.
  • 1951 – prośba o azyl we Francji. Od tej chwili Miłosz był emigrantem. W Polsce nie wolno nawet wymienić jego nazwiska w gazecie, a rodacy, którzy wcześniej zdecydowali się na emigrację, przypięli mu etykietkę szpiega i komunistycznego agenta.
  • 1980 – otrzymanie literackiej Nagrody Nobla. Podziwiany przez zachodnią publiczność Miłosz odwiedził Polskę, gdzie wysiłki cenzorów sprawiły, że niewielu, nawet spośród wykształconych rodaków, znało jego nazwisko.
  • 2004 – śmierć. Zmarł w swoim krakowskim mieszkaniu, w wieku 93 lat.

Twórczość

Czesław Miłosz był indywidualistą, niezawisłym i niechętnym wobec nastrojów „gromadnych”, za co zresztą zapłacił gorzką cenę osamotnienia. Jego twórczość z trudem poddaje się jakimkolwiek klasyfikacjom. Całą sprawę dodatkowo utrudnia fakt, że Miłosz zaistniał w oficjalnej historii literatury dopiero w roku 1980, a więc dwadzieścia pięć lat temu. W dużym uproszczeniu można wyodrębnić cztery fazy tej twórczości (za Bożeną Chrząstowską):

Miłosz społecznik, wizjoner i prorok (początki twórczości, poezja okupacyjna, wybrane utwory późniejsze).

To okres, kiedy poezja Miłosza współgrała z głosami poetów dwudziestolecia międzywojennego. Podkreśla się związki z Awangardą Krakowską (której głównym przedstawicielem był Julian Przyboś), z klasycyzmem (tutaj ważny jest wpływ poezji Jarosława Iwaszkiewicza) i z żagarystami (sporo łączy utwory Miłosza z poezją Józefa Czechowicza). Słowem, kluczem tej fazy twórczości jest, charakterystyczny zresztą dla żagarystów, katastrofizm. Katastrofizm to w literaturze przeczucie końca, katastrofy jakiegoś świata i dawanie temu wyrazu w wizyjnych utworach, przepełnionych obrazami pełnymi grozy i patosu. Katastroficzne, prorocze wizje Miłosza oddziałały na poetów wojny i okupacji – Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.

Miłosz historyczny, poeta epoki (głównie lata 50. – poezja traktatowa, tomik Światło dzienne, eseje).

Miłosz przenikliwie i krytycznie patrzył na swoją współczesność i dokonywał jej moralnej oceny w perspektywie chrześcijaństwa. Odżywają w jego poezji wielkie tradycje moralistyki Cypriana Kamila Norwida. Historię tworzą żywi ludzie, których indywidualne przeżycia splatają się ze zdarzeniami dziejowymi. Odwołując się do zdarzeń bądź minionych, sprzed tysięcy lat, bądź współczesnych, ukazywał poeta obrazy zniszczeń i kataklizmów, obsesyjnie wracał do motywów zbrojnych najazdów, podbojów i gwałtów, interpretując dzieje jako czas wyzuty z nadziei, martwy, pełen śmierci. Procesy destrukcji obejmują nie tylko świat materialny, ale i duchowy. Ludzie są porażeni nie tylko śmiercią, ale i złem. Problematyka upodlenia człowieka w czasach przymusu i obłudy narzuconych przez totalitarny system nabrała szczególnej ostrości w utworach powojennych: Traktacie moralnym, Zniewolonym umyśle, wierszach z tomiku Światło dzienne. W takiej wizji historii człowiek, zdeterminowany przez historyczną „konieczność”, nie ma szans się jej przeciwstawić. Miłoszowi udało się jednak przezwyciężyć tę postawę, w Traktacie moralnym napisał:

Nie jesteś jednak tak bezwolny,
A choćbyś był jak kamień polny,
Lawina bieg od tego zmienia,
Po jakich toczy się kamieniach.

I tak terrorowi historii przeciwstawił Miłosz wolność człowieka, jego wolę walki i etyczne wybory.

Miłosz metafizyczny, poeta eschatologii (prawie cała twórczość, początek „rekolekcji” od Króla Popiela).

Miłosz, właściwie zawsze, „podszyty jest metafizycznością”. Jego głębokie oceny naszej epoki i jej cywilizacji motywowane są religijnie, jak dzieje się na przykład w wielkim pomnikowym wierszu Oeconomia divina zawierającym syntezę współczesności: świat bez Boga rozsypuje się tak w sferze kultury, wartości i sensu, jak i w samej materii i realności. Jednakże „wielki rekolekcje” poety rozpoczęły się dopiero w latach 60. (od tomiku Król Popiel i inne wiersze).

Miłosz religijny i biblijny (od Ocalenia, nasilenie od Ziemi Urlo, przekłady biblijne – lata 80.).

Triumf wiary, nadziei i miłości w poezji Miłosza doprowadził do wnikliwego wczytywania się w Biblię (w oryginale), a następnie – do tłumaczenia niektórych jej ksiąg. Badacze wskazują na obecność w twórczości Miłosza zarówno motywu prostej, dziecięcej niemal wiary (np. pisany podczas okupacji poemat Świat), jak i fascynacji manicheizmem i gnozą.

 

Tego szukaj w wierszach Miłosza

  • Uniwersalnego tematu – od ukazywania piękna i prostoty życia (odniesienia do filozofii stoickiej i epikurejskiej, np. w wierszu Dar), poprzez zadumę nad najistotniejszymi wartościami (wiersze: Wiara, Nadzieja, Miłość, O aniołach).
  • Elementów własnej biografii – często pisze o sobie i swoich doświadczeniach, choć może trudno jego twórczość nazwać intymną. Choć wydaje się być przekonany o własnej wielkości, jest autorem i takiego wierszyka: „O tak, nie cały zginę, zostanie po mnie/ Wzmianka w czternastym tomie encyklopedii/ W pobliżu setki Millerów i Mickey Mouse”.
  • Poszukiwania wartości – Miłosz zajmuje się człowiekiem, jego systemem wartości, sposobami na życie. Miłosz wciąż szuka wartości trwałych – poszukuje ich w antyku, w Biblii, w tradycji romantycznej, w historii i we współczesności.
  • Tematu o starości i zbliżającej się śmierci z tomu To zadziwiają nie tylko odwagą mówienia o temacie, ale i tym, że stworzył je poeta ponaddziewięćdziesięcioletni.
  • Jeśli to wiersze wczesne: poglądy katastroficzne (wizja upadku świata, niepokoju, kołowania w obłędnym, dążącym do katastrofy tańcu wiersze prorocze tzw. profetyczne – przewidujące przyszłość, wojnę, emigrację (np. W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę), utrwalenie litewskich krajobrazów, krainy dzieciństwa, która będzie powracać w późniejszych utworach.

 

Najważniejsze dzieła

Oto najbardziej znane wiersze pochodzące z wydanego tuż po wojnie, w 1945 roku, tomu pod znamiennym tytułem Ocalenie:

Piosenka o końcu świata

Tematem wiersza jest apokalipsa, ale pojmowana i przedstawiana w szczególny sposób. Na pierwszy rzut oka świat wygląda tak jak co dzień, tak jak powinien wyglądać: rybak naprawia sieć, w morzu „skaczą wesołe delfiny”, na ulicach sprzedawcy nawołują klientów. Apokalipsie odjęta została towarzysząca jej zwykle w naszych wyobrażeniach niesamowitość i groza. Wiersz ten, powstały najprawdopodobniej podczas II wojny światowej, można traktować jako wyraz refleksji dotyczących ówczesnych przeżyć poety. Jest on zadziwiająco inny od poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czy Tadeusza Gajcego, piszących w tym samym czasie i pod wpływem tych samych wydarzeń. Dla nich wojna była ostatecznym kataklizmem, końcem świata obfitującym w przerażające, ciemne, krwawe obrazy trupów, gromów, wisielców, dzieci ginących w boju z bronią w ręku itp. Miłosz wyraźnie odcina się od tej poetyki i od wyrażanych przez młode pokolenie treści. Odrzuca pokusę przedstawienia wojny jako wyjątkowego momentu w historii. Podejmuje próbę spojrzenia z dystansu na bieżące wydarzenia. Wskazuje na obecność apokalipsy w każdym zwykłym dniu, bez żadnych niecodziennych znaków. Przesłanie tekstu jest proste: apokalipsę należy przyjąć. Ludzkie tragedie i śmierć towarzyszą przecież zawsze naszemu istnieniu, należy to zrozumieć i pogodzić się z tym.

Campo di Fiori

Campo di Fiori to nazwa rzymskiego placu, na którym spalono Giordana Bruna. Podmiotowi wiersza przypomina się to wydarzenie, gdy patrzy na płonące getto żydowskie. Mamy więc znowu do czynienia z wierszem wojennym. Poprzez odwołanie do tak odległego w czasie i przestrzeni wydarzenia jak spalenie na stosie włoskiego filozofa pod koniec średniowiecza poeta po raz kolejny buduje dystans do otaczającej go rzeczywistości. Próbuje zuniwersalizować ludzkie doświadczenia: samotność i tragedię ginących i nieczułość przechodniów. Stos Giordana Bruna i ogień trawiący getto płoną w podobnej atmosferze. Warszawiacy wesoło bawią się na karuzeli pod murem getta, jest pogodny niedzielny wieczór, gra wesoła muzyka, przechadzają się zakochane pary. Rzymianie handlują, bawią się, kochają. Zapalenie stosu na chwilę przyciąga tłumek „ciekawej gawiedzi”, ale zaraz, ledwo przygasa płomień, znów zapełniają się tawerny. Mnóstwo jest możliwych kierunków interpretacji tego wiersza. Po pierwsze – oskarżenie rzucone przeciw ludzkiej obojętności, nieczułości i egoizmowi. Po drugie – wskazanie na powtarzające się w historii zło, jakim jest mordowanie niewinnych. Trzeci kierunek to współczucie dla ofiar, próba oddania im należnego hołdu. Szczególnie ważne w wierszu jest zwrócenie uwagi na to, że winnymi tragedii są nie tylko kat zapalający stos czy niemieccy żołnierze mordujący Żydów, ale również prymitywni świadkowie tych zbrodni, akceptujący je i wesoło spędzający czas w ich obliczu. Próbując dotrzeć do przyczyn wybuchu II wojny światowej, próbując zrozumieć, jak świat, ludzkość może dopuszczać do tak przerażających tragedii, poeta dociera do głębi człowieczej natury. I znajduje tam obojętność, nieczułość, chęć oddawania się prymitywnym przyjemnościom, egoizm.

Świat (poema naiwne)

Główni bohaterowie poematu to dzieci, siostra i brat, przy pomocy rodziców poznające świat. Przyjrzyjmy się tytułom poszczególnych wierszy cyklu: Droga, Furtka, Ganek, Jadalnia, Schody, Biblioteka ojca… Wszystko dzieje się w przestrzeni dobrze znanego domu rodzinnego i jego okolicy. Tu w wyobraźni zwiedzają dzieci stolice Europy, stąd wyprawiają się do niebezpiecznego lasu. W bibliotece pod przewodnictwem ojca wkraczają w świat nauki, matka, rozdzielająca posiłek czy pracująca w ogrodzie, uczy je miłości do wszystkiego, co żyje. Wiersze te, pisane w okupowanej Warszawie, są próbą obrony, zdystansowania się od okrutnych realiów. Jednocześnie niosą ze sobą ważne przesłanie, będące przeciwieństwem poglądów wyrażanych przez innych wojennych poetów. II wojna światowa nie jest ostateczną katastrofą, nie spowoduje zagłady świata. A rolą poezji nie jest malowanie pełnych grozy apokaliptycznych obrazów czy wpadanie w charakterystyczne dla Polaków martyrologiczne tony. W trudnych czasach powinna ona nieść ludziom przesłanie o niezniszczalności i harmonii świata, wiarę, nadzieję i miłość.

Ważniejsze teksty prozatorskie

Zniewolony umysł

To książka wydana już na emigracji, w 1953 roku. Równocześnie z wydaniem polskim wyszła wersja angielska w Anglii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie oraz wersja francuska. Przez wiele następnych lat pojawiać się będą kolejne przekłady na rozmaite, również egzotyczne, języki. Tematem tej eseistycznej książki są doświadczenia intelektualistów, mieszkańców Wschodniej Europy, którzy po całym koszmarze II wojny światowej zmagać się muszą z ustrojem komunistycznym. Książka pisana była w czasie, gdy we wschodniej części Europy panował stalinizm, który na Zachodzie wciąż jeszcze wzbudzał podziw. Nietrudno zauważyć, że Miłosz po raz kolejny udowadnia swoją twórczą i myślową niezależność, po raz kolejny śmie podważać zbiorowe przekonania. Wśród polskich czytelników największe emocje budziło podstawianie pod Alfę, Betę, Gammę i Deltę, których „drogi do komunizmu” zostały w dziele szczegółowo zanalizowane, prawdziwych nazwisk pisarzy, przez ówczesną opinię uznawanych za najlepszych w Polsce. Są to: Jerzy Andrzejewski, Tadeusz Borowski, Jerzy Putrament i Konstanty Ildefons Gałczyński. W pierwszej, „teoretycznej”, części książki buduje Miłosz schemat procesu, w jaki komunistyczny system władzy niszczył pisarskie indywidualności i poddawał inteligentnych, niezależnych myślowo ludzi swojemu wpływowi. Najważniejsze są tutaj dwa słowa klucze: pigułki Murti-Binga i metoda Ketmanu. Pigułki Murti-Binga to tabletki szczęścia, zażywający je człowiek osiągał stan pogodzenia z rzeczywistością i wewnętrzny spokój. Ketman to sztuka ukrywania własnych poglądów. Miłosz szczegółowo wyjaś-nia, w jaki sposób ukrywanie swoich myśli przed światem zewnętrznym prowadzi ludzi do ukrywania ich przed sobą samym i, w konsekwencji, do wyniszczającej wewnętrznej walki, która zawsze będzie walką przegraną.

Dolina Issy

To jedna z dwu powieści Czesława Miłosza, pisana w 1954 roku, drukiem ukazała się w roku 1955. W książce pojawia się mnóstwo autobiograficznych realiów: domów, miejsc, krajobrazów, zdarzeń; również postacie otaczające Tomasza Dilbina – głównego bohatera powieści – znajdują swoje pierwowzory wśród konkretnych ludzi, między którymi upłynęło dzieciństwo Miłosza. Poeta wrócił myślą do krótkiego czasu spędzonego na Litwie, w starym szeteńskim dworze. Jest to również powieść inicjacyjna: Tomasz zostaje wtajemniczony w najważniejsze sfery życia, literaturę, historię (także historię swojego rodu), erotykę, sacrum, naturę. Miłosz uważał, że w okresie dzieciństwa kształtuje się zasadniczy zrąb osobowości człowieka. Nietrudno wysnuć stąd wniosek, że pisząc Dolinę Issy autor usiłował, poprzez powrót do swojego dzieciństwa, dotrzeć do prawdy o samym sobie, zrozumieć „skąd przyszedł”, w jaki sposób został ukształtowany. Interesujące są niektóre przemyślenia Tomasza, z których najbardziej znane jest chyba to, że człowiek jest podwójny, czyli naturalny i duchowy, skąd bierze się jego ciągłe rozdarcie. Lapidarnie stan ten określa czarownik Masiulis, używając metaforycznego obrazu owcy, nad którą unosi się druga, z powietrza.

 

Zapamiętaj utwory

Czesław Miłosz był twórcą bardzo płodnym. To tylko wybrane dzieła, które warto znać. W nawiasach podano daty pierwszych wydań:

  • Jest Miłosz autorem licznych tomów poetyckich:
    • Poemat o czasie zastygłym (1933),
    • Trzy zimy (1936), Ocalenie (1945),
    • Światło dzienne (1953),
    • Król Popiel i inne wiersze (1962),
    • Gucio zaczarowany (1965),
    • Miasto bez imienia (1969),
    • Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada (1974),
    • Hymn o perle (1982),
    • Dalsze okolice (1991),
    • Na brzegu rzeki (1994),
    • To (2000),
    • Druga przestrzeń (2002).
  • Dwóch powieści:
    • Zdobycie władzy (1953),
    • Dolina Issy (1955).
  • Zbiorów esejów:
    • Zniewolony umysł (1953),
    • Rodzinna Europa (1958),
    • Człowiek wśród skorpionów (1962),
    • Widzenia nad Zatoką San Francisco (1969),
    • Prywatne obowiązki (1972),
    • Ziemia Urlo (1977),
    • Ogród nauk (1979),
    • Nieobjęta ziemia (1988),
    • Rok myśliwego (1990),
    • Szukanie ojczyzny (1992).
  • I wielu przekładów: wiersze polskich poetów (w tym swoje własne) tłumaczył na angielski, traktaty filozoficzne Oskara Miłosza z francuskiego na angielski, kilka ksiąg Biblii: m.in. Ewangelię wg św. Marka, Księgę Eklezjasty, Księgę Psalmów, Treny Jeremiasza, Księgę Hioba, Pieśń nad Pieśniami, Księgę Mądrości, Apokalipsę przełożył z greki i hebrajskiego na polski.
  • Napisał też podręcznik akademicki dla amerykańskich studentów: Historię literatury polskiej do roku 1939 (The History of Polish Literature).

Miejsca

  • XVII-wieczny dwór w Szetejniach. Miłosz spędził tutaj niewielką część dzieciństwa – od 7. do 10. roku życia. Jednakże rodzinne okolice głęboko zapadły w jego pamięć, czemu da wyraz w wielu swoich dziełach.
  • Wilno. Miasto, w którym Czesław Miłosz uczęszczał do gimnazjum i studiował. Można je nazwać miastem poetów, bowiem tutaj również spędzili młodość Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki…
  • Dom przy Grizzly Peak Boulevard w Kalifornii. Osiedlając się na Niedźwiedzim Szczycie w Berkeley, niedaleko wybrzeży Pacyfiku, Czesław Miłosz miał 49 lat. Stąd poznawał Amerykę, której poświęcił wiele swoich dzieł.

Zajęcia

  • Gimnazjalista, uczeń Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie (1921-1929)
  • Student prawa na uniwersytecie wileńskim (1929-1934)
  • Pracownik Polskiego Radia (1935-1939)
  • Woźny w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (1939-1945)
  • Dyplomata w służbie PRL, pracował w konsulacie polskim w Nowym Jorku jako attache kulturalny w Waszyngtonie, pierwszy sekretarz ambasady PRL w Paryżu (1945-1951)
  • Znany pisarz, tłumacz, redaktor i autor przedmów w różnych publikacjach, głównie w paryskim okresie emigracji (1951-1960)
  • Profesor University of California (1961-2004)

Jego 5 minut

  • Momentem, w którym Czesław Miłosz zdobył światową sławę, było, oczywiście, przyznanie mu w 1980 roku literackiej Nagrody Nobla. Swoje noblowskie przemówienie rozpoczął od słów:
    Moje znalezienie się na tej trybunie powinno być argumentem dla wszystkich tych, którzy sławią daną nam od Boga, cudownie złożoną nieobliczalność życia.
  • W swojej mowie zwrócił również uwagę na książkę innej laureatki Nagrody Nobla, która, przeczytana już w dzieciństwie, ukształtowała jego wyobraźnię. To Cudowna podróż Selmy Lagerlöf.

Miłosz i Mickiewicz

Czesław Miłosz wielokrotnie dawał świadectwo swojej fascynacji Mickiewiczem. Własną biografię odczytywał jako przypadkowe bądź w tajemniczy sposób celowe powtórzenie życiorysu romantycznego wieszcza. Czy miał po temu podstawy? Popatrzmy:

  • Kiedy malutki chorował na dyfteryt, jego matka ślubowała, że jeżeli przeżyje, pójdzie piechotą do Ostrej Bramy…
  • Dzieciństwo spędził wśród litewskiej przyrody.
  • Studiował na uniwersytecie wileńskim.
  • Uczestniczył w przyjacielskich związkach (np. Akademickim Klubie Włóczęgów) na wzór filomatów.
  • Niejednokrotnie nocował w dawnym klasztorze bazyliańskim w „celi Konrada”.
  • Emigrację spędził częściowo w Paryżu.
  • Został wreszcie, tak jak Mickiewicz, profesorem literatur słowiańskich.

Zobacz:

Czesław Miłosz

Czesław Miłosz – matura

Czesław Miłosz – praca domowa

Poezja Czesława Miłosza