Pytania

Jaki rodzaj twórczości – poza poezją – uprawiał Czesław Miłosz? Podaj przykłady.

Twórczość Miłosza jest niezwykle bogata i różnorodna także pod względem formy. Obok poezji ważne miejsce zajmują w niej:

  • eseje: Zniewolony umysł, Prawa i obowiązki, Rodzinna Europa, Ziemia Ulro, Człowiek wśród skorpionów, Widzenia nad zatoką San Francisco
  • prace dydaktyczne m.in. Historia literatury polskiej
  • powieści: Dolina Issy, Zdobycie władzy (napisana w języku francuskim)
  • tłumaczenia: najważniejsze to Ziemia jałowa Thomasa Stearnsa Eliota, fragmenty Biblii m.in. Księga Psalmów, przekłady polskiej poezji współczesnej, w tym wierszy Zbigniewa Herberta.

 

Powinności poezji wobec czasu i ludzi na podstawie wybranych wierszy.

Wstęp

Możesz zacząć od przywołania odwiecznego sporu na temat kształtu poezji: czy poezja to sztuka dla sztuki zwolniona z jakichkolwiek zobowiązań, czy też sztuka zaangażowana stawiająca sobie ambitne zadania? Jeśli jesteś zwolennikiem tej drugiej koncepcji, przywołaj jakiś trafny cytat przekonujący o jej słuszności, na przykład słowa z wiersza Miłosza:

Czym jest poezja, która nie ocala
Narodów ani ludzi?

Możesz również z góry założyć, że tylko sztuka wsłuchana w swój czas ma sens, i przypomnieć różnie pojmowane role poezji w tradycji: od Tyrteusza, przez refleksję obywatelską w poezji Kochanowskiego, po twórczość romantyków z ich rozumieniem poezji jako narodowej urny czy „arki przymierza między starszymi a młodszymi laty” itp. Zadaj pytanie, której z przedstawionych ról najbliższa jest poezja Miłosza? Może poeta wyznacza jej jeszcze inne zadania?

Rozwinięcie

Aby uniknąć schematycznego układu treści i nie prezentować jednego utworu po drugim, zastanów się, jakie teksty mógłbyś wziąć pod uwagę przy realizacji tego tematu? Na pewno:

  • Traktat moralny
  • W Warszawie
  • Campo di Fiori
  • Który skrzywdziłeś
  • Walc
  • Moja wierna mowo

Na podstawie powyższych utworów zaprezentuj rozliczne role, które przypisuje poeta poezji, takie jak:

  • Poezja to świadectwo swoich czasów, kronika doświadczeń zbiorowości, zwłaszcza gdy są tragiczne i bolesne, pamięć o zbrodniach.
  • Poezja to obrona prostych ludzi przed złem świata, zagrożeniem totalitarnych imperatorów.
  • Poezja to inspiratorka buntu przeciwko przemocy, bezsensownej śmierci i innym absurdom historii.
  • Poezja to przestroga dla wielkich i małych, ostrzeżenie przed konsekwencjami niecnych czynów, rozrachunek z dziejową niesprawiedliwością.
  • Poezja to przestrzeń wartości, źródło postaw moralnych, ocalenie człowieka i cywilizacji przed kryzysem wartości.
  • Poezja to ocalenie ojczystej mowy, a tym samym ocalenie tożsamości narodu.

Zacytuj odpowiednie fragmenty tekstów!

Zakończenie

Podsumuj rozważania. Zwróć uwagę na wiarę Miłosza w siłę poezji, zastanów się, czy to nie przesadny idealizm, może naiwność poety. Czy w dzisiejszych czasach oddziaływanie poezji może być równie wielkie jak kiedyś, choćby w czasach romantycznych? Rozważ ten problem.

 

Zaprezentuj dwa wiersze Czesława Miłosza, w których pojawiają się motywy katastroficzne.

Piosenka o końcu świata – wiersz prowokacyjny, burzący powszechne wyobrażenia na temat dnia ostatecznej zagłady utrwalone głównie za sprawą biblijnej Apokalipsy św. Jana. Tam koniec świata jawił się jako spektakularne, naznaczone tajemniczą symboliką widowisko. W utworze Miłosza rzeczywistość trwa w swym niezmienionym kształcie, co więcej sumuje się w ciągu obrazów eksponujących urodę rzeczywistości, żywotność przyrody i powszedniość dnia codziennego. Niezmienny rytm natury sprzężony z rytmem ludzkiego życia staje się dla człowieka mylnym znakiem wiecznego trwania tak przekonującym, że przestaje wierzyć w możliwość jakiegokolwiek końca. A jednak ów koniec „staje się już…”. Katastrofą nie jest jednak zagłada ziemi przy dźwiękach błyskawic i gromów, ale śmierć każdego człowieka wpisana w losy świata, który trwa nadal w pięknym kształcie. Poeta ujmuje problem w perspektywie ludzkiej, rozważa go w kategoriach egzystencjalnych. Uwydatnia dramat ludzkiego istnienia, tragizm umierania, w które nikt nie chce uwierzyć.

Walc – wiersz wizyjny, pełen aluzji literackich. Zawiera impresjonistyczny opis balu sylwestrowego: w ogromnej, lustrzanej sali wirują roztańczone pary, a wraz z nimi inne elementy rzeczywistości: świeczniki, różowe pyły, złote trąbki, wszystko poddaje się szalonemu rytmowi walca i tworzy w efekcie lekki, ulotny, ale niezwykle dynamiczny obraz. Stanowi on nie tylko element dekoracyjny, ale niesie katastroficzną symbolikę. Obraz wirującej sali to symbol świata zmierzającego w szalonym tempie do zagłady.

Wśród tańczących są poeta i dziewczyna jak w Weselu Wyspiańskiego i jak w młodopolskim dramacie podchodzą do okna, by zobaczyć wizje przyszłych losów. Siła profetyzmu poety uruchamia potworne obrazy, budzące skojarzenia z Widzeniem księdza Piotra: bezkresna, nieograniczona przestrzeń oświetlona jedynie blaskiem żółtej zorzy, a w niej „tłumy biegnące wśród śmiertelnej wrzawy” poddane okrucieństwu historii. Ciąg metaforycznych ujęć: „pole wre morderstwami”, „krew śnieg rumieni”, „ciała skrzepłe w spokoju kamieni” tworzą wizję strasznej apokalipsy. Chociaż nie ma w tekście konkretnej daty, obraz przerażającego kataklizmu można utożsamić z czasem ostatniej wojny.
Walc przesiąknięty jest katastroficznym klimatem, świadomością nieuniknionej zagłady.

 

Wymień utwory poetyckie Czesława Miłosza, w których autor rozważa problem miejsca poety i poezji w historii.

Campo di Fiori – wiersz o samotności ginących, obojętności tłumu wobec cierpienia innych. Zestawia ze sobą dwa obrazy: egzekucję Giordana Bruna w Rzymie i eksterminację getta żydowskiego w Warszawie w czasie okupacji. Zaznacza się w tekście wyraźna opozycja pomiędzy postawą tłumu bawiącego się na karuzeli w trakcie zagłady getta a postawą poety – świadka epoki – który jest bardziej wrażliwy, współczujący, refleksyjny. Ma poczucie obowiązku wobec historii, wierzy w siłę poezji, która, przechowując pamięć o tragicznych wydarzeniach i pielęgnując legendy o bohaterach ginących jak Giordano Bruno w samotności, będzie w przyszłości inspiratorką buntu przeciwko przemocy i bezsensownej śmierci.

W Warszawie – wiersz o dylematach artysty osaczonego przez historię, postawionego między problemem wolności twórczej a wyższą koniecznością historyczną. Dylemat poniekąd romantyczny i romantyczny etos poety – wieszcza rozdrapującego narodowe rany. Siedzący pośród ruin i zgliszcz poeta dramatycznie pyta: „Czy na to jestem stworzony by zostać płaczką żałobną?”. Czuje ciężar historii, odpowiedzialność za pamięć tego, co się stało, ale jednocześnie pragnie twórczej swobody, autonomii, nie chce, by historia go ograniczała i krępowała. Jako artysta ma prawo do samorealizacji twórczej, jako poeta – świadek epoki – ma wobec historii obowiązki. Dylemat nierozwiązywalny i dlatego tragiczny. W efekcie zwycięża imperatyw moralny, poczucie powinności wobec ciężko doświadczonego narodu w imię ocalenia prawdy i sprawiedliwości.

Który skrzywdziłeś – poeta jest tu przeciwstawiony władcy – tyranowi. Pojawia się w roli wieszcza o nieskazitelnej pamięci, obserwatora zbrodni i występków, jest zapowiedzią nieuniknionej kary, jaka dosięgnie autokratów. Władca może niewygodnego poetę zabić, ale to nie chroni przed odpowiedzialnością, przyjdą następni i spiszą „czyny i rozmowy”. Miłosz trochę idealistycznie wierzy w czystość moralną artysty, w siłę sprawiedliwości dziejowej, a przede wszystkim w siłę poezji, przed którą zadrżą wielcy imperatorzy.

 

Wymień utwory, które można uznać za przejaw klasycyzmu poety.

Zaznacz cechy klasyczne.

  • Dar – wiersz-impresja wyrażający afirmację świata, a więc zanurzony w klasycyzmie. Piękno poranka wyzwala w podmiocie lirycznym uczucie spokoju, wyciszenia wewnętrznego, radości dnia codziennego. Uroda otaczającej natury łagodzi napięcia, złe emocje, przykre wspomnienia, ból i cierpienie. Przynosi jasność umysłu i pozwala zaakceptować świat w danym człowiekowi kształcie.
  • Świat (Poema naiwne) – to cykl wierszy, w których poeta powraca w mitologię dzieciństwa. Buduje wizję świata pełnego ładu i bezpieczeństwa. Świat ten ukazany z perspektywy dziecka ma wyraźnie arkadyjskie rysy. Jest piękny, celowy, przewidywalny. Nie brakuje w nim miejsca na zachwyt dla kwitnących piwonii, lecących po niebie ptaków, wyprawę do lasu – klasycyzm tego wiersza to tęsknota za pięknem i harmonią świata.
  • Dwór – wiersz o przemijaniu, które wcale nie przekreśla sensu istnienia: „Chwała życiu za to, że trwa, ubogo, byle jak”. Dla poety trwanie staje się najważniejszą wartością. Kształty, jakie może przyjąć, wydają się rzeczą drugorzędną. Wśród chwastów – symboli bujności natury i prężności życia pod każdą postacią – rozpozna trwałą wartość istnienia jako takiego. Zmierzając do kresu egzystencji, spokojny i zdystansowany, wygłasza pochwałę życia.
  • Campo di Fiori – klasycyzm tego tekstu to przede wszystkim dyscyplina formalna. Tekst jest przykładem dostojeństwa mowy ujętej w rygorystyczną, klasycyzującą formę: osiem ośmiowersowych strof pisanych ośmiozgłoskowcem. Materia poetycka również uporządkowana według klasycznej zasady: najpierw opis, potem refleksja. W pierwszej części wiersza sąsiadują ze sobą dwa obrazy zestawione na zasadzie analogii: spalenie Giordana Bruna i zagłada getta żydowskiego, stanowią one podstawę do zawartej w drugiej części tekstu refleksji.
  • Walc – zdumiewa regularnością formy. Kilkanaście strof o równym rozmiarze, do tego regularny układ rymów i regularne rozłożenie akcentów, co powoduje melodyjność tekstu, naśladującego rytm walca. Wiersz jest również dowodem na dialog z tradycją. Na prawach aluzji literackiej przywołuje autor motyw z Wesela Wyspiańskiego (dziewczyna i poeta podchodzą do okna, by zobaczyć katastroficzną wizję), a obraz zagłady swoją symboliką wyraźnie nawiązuje do Widzenia księdza Piotra z III części Dziadów.

 

Jakie refleksje na temat współczesnej poezji w wierszu „Ars poetica?” wyraża Miłosz?

Ars poetica znaczy tyleż co sztuka poetycka i jest nawiązaniem do Poetyki Arystotelesa, pierwszej książki określającej reguły sztuki literackiej.
Miłosz już na samym początku wiersza poprzez stwierdzenie

Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej,
która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą

sugeruje, że poszukuje w poezji innej niż dotąd jakości artystycznej. Stawia pytania o istotę poezji, kondycję współczesnego poety, sens tworzenia w obecnej rzeczywistości. Refleksje są następujące:

  • Poezja – ma w sobie „coś nieprzystojnego”, wypływa z niejasnego źródła, uosabia ją pełen agresji tygrys, zwierzę dzikie, nieokiełznane, kojarzące się raczej z romantycznym brakiem samokontroli niż z klasyczną równowagą. Zatem źródeł poezji należy upatrywać w namiętnościach i to nie zawsze zdrowych. Poezja to twory „pochodzące prosto z psychiatrycznej kliniki”, dlatego budzi niepokój. Sztuka współczesna traci kontakt z rzeczywistością.
  • Poeta – jest państwem demonów, przemawia przez niego daimonion, czyli głos wewnętrzny boskiego pochodzenia, tajemniczy i niekoniecznie dobry. Poeta poddaje się zarówno anielskim, jak i diabelskim emocjom, stąd efekt jego pracy twórczej bywa nieprzewidywalny i często bełkotliwy, bo przemawiający mnóstwem języków. Co robić w takiej sytuacji? Pisać „rzadko i niechętnie” pod wpływem dobra i znaleźć dla poezji taką miarę, która byłaby jasna i przejrzysta dla odbiorcy, ale nie traciła artystycznej formy.

 

Wyszukaj w dostępnych Ci źródłach (słowniki, encyklopedie, internet) znaczenie terminów „klasycyzm” i „neoklasycyzm”. Porównaj te dwa pojęcia.

Klasycyzm to kierunek w literaturze i sztuce oparty na wzorach kultury starożytnej. Można go rozumieć w dwojaki sposób.

  • Jako pewien rodzaj estetyki hołdujący takim cechom, jak symetria, proporcja, harmonia, ład, spokój, surowość formy. Utwór o cechach klasycznych będzie się zatem odznaczał dyscypliną formalną przejawiającą się w regularnej budowie, regularnym układzie rymów, tradycyjnej rytmice, użyciu dostojnego języka, zastosowaniu wyszukanych tropów stylistycznych. Klasycyzm w tym znaczeniu to technika opisu poszukująca pięknej, eleganckiej formy.
  • Jako sposób widzenia świata manifestujący wiarę w jego ład moralny, zewnętrzne piękno, harmonię istnienia. To tym samym optymistyczna wizja człowieka, który potrafi zachować pogodę ducha, cenić umiar, kultywować wszelkie cnoty charakteru. W tym rozumieniu klasycyzm często utożsamia się z racjonalizmem i stoicyzmem.

Trudno w obecnych czasach mówić o klasycyzmie w takim kształcie, jaki funkcjonował w czasach starożytnych czy nawet w oświeceniu. W odniesieniu do twórców współczesnych używamy terminu neoklasycyzm – w dosłownym tłumaczeniu „nowy klasycyzm”. W ten sposób określa się tendencje w poezji XX w., które przeciwstawiają się ruchom awangardowym i nawiązują do poezji i poetyk epok dawniejszych, zwłaszcza renesansu i oświecenia, dążąc do stworzenia poezji zintelektualizowanej, odwołującej się do tradycji, do mitów, do elementów różnych kultur. Tendencjom tym patronował w poezji Thomas Stearns Eliot – poeta angielski urodzony w Stanach Zjednoczonych, autor Ziemi jałowej tłumaczonej przez Miłosza. Eliot traktował klasycyzm jako nieprzerwany dialog Szekspira, Dantego oraz innych wielkich twórców i poety współczesnego, dialog współczesności z tradycją rozumianą jako nieustająca teraźniejszość. Stąd też wiersz neoklasyczny niekoniecznie musi odznaczać się w płaszczyźnie formy niezwykle rygorystycznym, regularnym kształtem, ale użycie środków językowych ma być oszczędne i celowe, a treść winna podkreślać więź współczesności z tradycją.

 

Wymień utwory poetyckie Czesława Miłosza, w których autor rozważa problem miejsca poety i poezji w historii.

Campo di Fiori – wiersz o samotności ginących, obojętności tłumu wobec cierpienia innych. Zestawia ze sobą dwa obrazy: egzekucję Giordana Bruna w Rzymie i eksterminację getta żydowskiego w Warszawie w czasie okupacji. Zaznacza się w tekście wyraźna opozycja pomiędzy postawą tłumu bawiącego się na karuzeli w trakcie zagłady getta a postawą poety – świadka epoki – który jest bardziej wrażliwy, współczujący, refleksyjny. Ma poczucie obowiązku wobec historii, wierzy w siłę poezji, która, przechowując pamięć o tragicznych wydarzeniach i pielęgnując legendy o bohaterach ginących jak Giordano Bruno w samotności, będzie w przyszłości inspiratorką buntu przeciwko przemocy i bezsensownej śmierci.

W Warszawie – wiersz o dylematach artysty osaczonego przez historię, postawionego między problemem wolności twórczej a wyższą koniecznością historyczną. Dylemat poniekąd romantyczny i romantyczny etos poety – wieszcza rozdrapującego narodowe rany. Siedzący pośród ruin i zgliszcz poeta dramatycznie pyta: „Czy na to jestem stworzony by zostać płaczką żałobną?”. Czuje ciężar historii, odpowiedzialność za pamięć tego, co się stało, ale jednocześnie pragnie twórczej swobody, autonomii, nie chce, by historia go ograniczała i krępowała. Jako artysta ma prawo do samorealizacji twórczej, jako poeta – świadek epoki – ma wobec historii obowiązki. Dylemat nierozwiązywalny i dlatego tragiczny. W efekcie zwycięża imperatyw moralny, poczucie powinności wobec ciężko doświadczonego narodu w imię ocalenia prawdy i sprawiedliwości.

Który skrzywdziłeś – poeta jest tu przeciwstawiony władcy – tyranowi. Pojawia się w roli wieszcza o nieskazitelnej pamięci, obserwatora zbrodni i występków, jest zapowiedzią nieuniknionej kary, jaka dosięgnie autokratów. Władca może niewygodnego poetę zabić, ale to nie chroni przed odpowiedzialnością, przyjdą następni i spiszą „czyny i rozmowy”. Miłosz trochę idealistycznie wierzy w czystość moralną artysty, w siłę sprawiedliwości dziejowej, a przede wszystkim w siłę poezji, przed którą zadrżą wielcy imperatorzy.

 

Zobacz:

Twórczość Czesława Miłosza

Poezja Czesława Miłosza

Jak rozumiesz wiersze Czesława Miłosza pt. Campo di Fiori i W Warszawie?

Czesław Miłosz – matura

Czesław Miłosz twórczość