Czesław Miłosz (1911-2004), poeta, prozaik, eseista, tłumacz, historyk literatury, laureat literackiej Nagrody Nobla w roku 1980. Powszechnie uważany za najważniejszego twórcę polskiej poezji XX wieku. Świadek epoki – utrwalony w jego twórczości portret XX stulecia jest bardzo ważny dla młodszych pokoleń. Erudyta, który posługując się prostym, jasnym, klasycznym językiem, odwołuje się do przeszłości kultury. Autorytet moralny, piewca wysokiej etyki, co czyni jego twórczość ponadczasową, uniwersalną.
Fakty z biografii przydatne do odczytania utworów
- Urodzony w 1911 roku w Szetejniach na Litwie (co wpisuje go w krąg polskich twórców rodem z Litwy czy też z Litwą emocjonalnie związanych – to ona pozostanie ich krajem dzieciństwa, ich pierwszą ukochaną ojczyzną).
- W 1934 kończy prawo na uniwersytecie w Wilnie. To Wilno będzie miastem ważnym, miejscem edukacji, pierwszych prób literackich (podobieństwo do biografii Mickiewicza). W czasach studenckich należy do katastroficznej grupy poetyckiej Żagary. Warto o tym pamiętać, gdyby do analizy trafił się utwór wczesny – tam szukać by należało wątków katastroficznych: przewidywań koszmaru wojny i końca starego świata, który zresztą rzeczywiście dla Polski nadszedł wraz z wojną.
- Czasy wojny spędza w kraju (bierze udział w konspiracji, używa pseudonimu Jan Syruć).
- Po wojnie pracuje w służbie dyplomatycznej.
- W 1951 roku decyduje się na pozostanie na emigracji. W kraju uczyniono go za to zdrajcą i pomijano milczeniem jego twórczość i dokonania – nie wspominano o nim ani w podręcznikach, ani w opracowaniach. Do 1980 roku istniał zapis cenzorski zakazujący publikowania jego utworów, a nawet wymieniania jego nazwiska.
- Od 1961 roku – w Kalifornii, pracuje jako wykładowca literatur słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, wykłada także na Harvardzie.
- W 1980 otrzymuje literacką Nagrodę Nobla – za twórczość w języku polskim, bo choć był wykładowcą w Berkeley, osiadł w Kalifornii, najistotniejsze utwory pisał po polsku. Polskie władze nie mogły ukrywać istnienia poety po tak prestiżowej nagrodzie – od tej pory zaczął Miłosz pojawiać się na półkach księgarskich i listach lektur w polskich szkołach.
- Po przełomie solidarnościowym w 1981 r. przyjeżdża do Polski i odtąd często odwiedza ojczyznę.
- W 1993 powraca do Polski na stałe, do Krakowa.
- 14 sierpnia 2004 umiera w Krakowie.
Etapy twórczości
Etap pierwszy – katastroficzny
Debiut Miłosza przypada na burzliwe lata trzydzieste XX wieku. Czas ogromnego postępu technicznego, rozwoju kina, radia, motoryzacji, a zarazem wielkiego kryzysu ekonomicznego i rodzącego się faszyzmu. Na Wschodzie umacnia się system komunistyczny. Ustroje totalitarne zaczynają budzić grozę i zagrażać indywidualizmowi człowieka. W Polsce bezrobocie, inflacja, problemy narodowościowe, próby scalania nowego państwa. Poczucie zagrożenia zarówno ze strony hitlerowskich Niemiec, jak i sowieckiej Rosji. Europę zdominowały nastroje katastroficzne. Wizja kolejnej wojny wydawała się coraz bardziej realna i w końcu stała się faktem. Lektura pierwszych tomów wierszy Miłosza pozwala odczuć mroczną atmosferą tamtych czasów, odczytać niepokoje artysty uwikłanego w historię. Debiut książkowy Miłosza, współzałożyciela grupy poetyckiej Żagary, to Poemat o czasie zastygłym (1933). Wkrótce potem wydał tomik poezji Trzy zimy (1936). Można także zaliczyć do tego okresu wiersze pisane w czasie okupacji, wydane w zbiorze Ocalenie (1945), zawierającym również teksty sprzed wojny. Twórczość tego czasu rozpięta jest pomiędzy poszukiwaniem arkadii a świadomością nieodwołalnej katastrofy cywilizacyjnej. Motywy końca świata, niepokój przed tym, co może przynieść nieobliczalna historia, odpowiedzialność artysty za losy świata stanowią główne wątki wczesnej poezji Miłosza.
Etap drugi – demaskatorski
To twórczość z późnych lat czterdziestych i lat pięćdziesiątych. W Polsce umacniała się władza komunistyczna. Poeta przebywający wówczas za granicą jako pracownik służby dyplomatycznej przyglądał się zmianom ustrojowym w kraju z dystansu i demaskował absurdy nowej rzeczywistości, ostrzegając przed zagrożeniem płynącym ze strony totalitarnych ideologii. Najbardziej znaczące utwory z tego czasu to Traktat moralny, wiersz Który skrzywdziłeś i zbiór esejów Zniewolony umysł – paraboliczna opowieść o losach kilku polskich pisarzy uwikłanych w komunizm.
Etap trzeci – klasyczny
Twórczość z czasu emigracji. Zaczyna się wraz z napisaniem Doliny Issy, książki, która jest powrotem do mitologii dzieciństwa, do litewskich przestrzeni, jest poszukiwaniem ładu i sensu istnienia. Potem Miłosz wydaje kolejne tomy poezji, m.in. Traktat poetycki, Król Popiel i inne wiersze, Gucio zaczarowany, Miasto bez imienia, Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada. Jego poezja ze względu na swoją różnorodność, wielość tematów i wątków staje się coraz trudniejsza do sklasyfikowania. Opatrzyć ją można na pewno terminem „klasycyzm”, bo poddana surowej dyscyplinie, przesiąknięta intelektualnym dystansem – prowadzi dialog z tradycją, wspierając się na racjonalizmie i stoicyzmie jako największych wartościach, którym warto zaufać. Twórczości poetyckiej towarzyszy w tym czasie bogata eseistyka. W esejach Prywatne obowiązki, Rodzinna Europa, Rok myśliwego, Ziemia Ulro, Szukanie ojczyzny Miłosz podejmuje przeróżne tematy dotyczące tradycji, etyki, a także polskości. W rok2002 r. otrzymuje jeszcze Nagrodę Literacką Nike za zbiór pod tytułem „Piesek przydrożny”.
Twórczość Miłosza jest niezwykle bogata i różnorodna także pod względem formy.
Oprócz poezji ważne miejsce zajmują w niej:
- eseje – Zniewolony umysł, Prawa i obowiązki, Rodzinna Europa, Ziemia Ulro, Człowiek wśród skorpionów, Widzenia nad zatoką San Francisco;
- prace dydaktyczne, m.in. Historia literatury polskiej;
- powieści – Dolina Issy, Zdobycie władzy (napisana w języku francuskim);
- tłumaczenia – najważniejsze to Ziemia jałowa Thomasa Stearnsa Eliota, fragmenty Biblii, m.in. Księga Psalmów, przekłady polskiej poezji współczesnej, w tym wierszy Zbigniewa Herberta.
Niektóre cechy stylu poetyckiego
- Wizyjność
Przykładem projekcje zbliżającej się katastrofy w wierszu Walc:
Aż przyjdzie czas gniewu, dopełnią się miary
I krzykiem ognistym śmierć stanie we drzwiach
[…]
Lodowe pole w blasku żółtej zorzy
W nagle rozdartej nocy się otworzy,
Tłumy biegnące wśród śmiertelnej wrzawy,
Której nie słyszysz, odgadujesz z ust.
- Operowanie frazą mowy potocznej
Jak w wierszu Dwór:
Jedli te swoje kluski i kartofle
I mieli przynajmniej czym palić w nasze długie zimy.
I w wierszu Piosenka o końcu świata:
Tylko siwy staruszek, który byłby prorokiem,
Ale nie jest prorokiem, bo ma inne zajęcie,
Powiada przewiązując pomidory:
Innego końca świata nie będzie.
- Ton przemowy, dyskusji
Jak w wierszu Sens:
Gdyby tak było, to jednak zostanie
Słowo raz obudzone przez nietrwałe usta,
Które biegnie i biegnie, poseł niestrudzony,
Na międzygwiezdne pola, w kołowrót galaktyk
I protestuje, woła, krzyczy.
- Obiektywizacja przeżycia poetyckiego
Jak w wierszu Dwór:
To miejsce i ja, choć daleko stąd.
Równocześnie, rok po roku, traciliśmy liście,
Zasypywały nas śniegi, ubywało nas
I znów razem jesteśmy, we wspólnej starości.
- Klasycyzująca dyscyplina
Przykłady: wiersze Walc, Campo di Fiori, Piosenka o porcelanie, Sens.
W których wierszach Miłosza pojawiają się motywy katastroficzne?
Wiersz wizyjny, pełen aluzji literackich. Zawiera impresjonistyczny opis balu sylwestrowego. W ogromnej, lustrzanej sali wirują roztańczone pary, a wraz z nimi rozmaite elementy rzeczywistości: świeczniki, różowe pyły, złote trąby, wszystko poddaje się szalonemu rytmowi walca i tworzy w efekcie lekki, ulotny, ale niezwykle dynamiczny obraz. Stanowi on nie tylko element dekoracyjny. Obraz wirującej sali to symbol świata zmierzającego w szalonym tempie do zagłady. Wśród tańczących są poeta i dziewczyna. Jak w Weselu Wyspiańskiego. I jak w młodopolskim dramacie podchodzą do okna, by zobaczyć wizje przyszłych losów. Siła profetyzmu poety uruchamia potworne obrazy, budzące skojarzenia z „Widzeniem księdza Piotra”: bezkresna, nieograniczona przestrzeń oświetlona jedynie blaskiem żółtej zorzy, a w niej „tłumy biegnące wśród śmiertelnej wrzawy” poddane okrucieństwu historii. Metaforyczne ujęcia: „pole wre morderstwami”, „krew śnieg rumieni”, „ciała skrzepłe w spokoju kamieni” – tworzą wizję strasznej apokalipsy. Chociaż nie ma w tekście konkretnej daty, obraz przerażającego kataklizmu można utożsamić z czasem ostatniej wojny. „Walc” przeniknięty jest klimatem katastroficznym, świadomością nieuniknionej zagłady.
Wiersz prowokacyjny, burzący powszechne wyobrażenia na temat dnia ostatecznej zagłady, utrwalone głównie za sprawą biblijnej Apokalipsy św. Jana. Tam koniec świata jawił się jako spektakularne, naznaczone tajemniczą symboliką „widowisko”. W utworze Miłosza rzeczywistość trwa w niezmienionym kształcie, co więcej – czytelnik poznaje ją dzięki ciągowi obrazów eksponujących jej urodę, żywotność przyrody i zwykłość dnia codziennego. Niezmienny rytm natury sprzężony z rytmem ludzkiego życia staje się dla człowieka mylnym znakiem wiecznego trwania tak przekonującym, że przestaje on wierzyć w możliwość jakiegokolwiek końca. A jednak ów koniec „staje się już”. Katastrofą jest jednak nie zagłada ziemi przy dźwiękach błyskawic i gromów, lecz śmierć każdego człowieka wpisana w losy świata, który trwa nadal w pięknym kształcie. Poeta ujmuje problem w perspektywie ludzkiej, rozważa go w kategoriach egzystencjalnych. Uwydatnia dramat ludzkiego istnienia, tragizm umierania, w które nikt nie chce uwierzyć.
W których wierszach Miłosz porusza problem roli poety i poezji w historii?
Utwór z wydanego w roku 1945 tomu Ocalenie. Data publikacji jest ważna, bo oznacza świeże doświadczenie wojny. Wiersz o samotności ginących, obojętności tłumu wobec cierpienia innych. Zestawia ze sobą dwa obrazy: egzekucję Giordana Bruna na Campo di Fiori w Rzymie w roku 1600 i eksterminację żydowskiego getta w Warszawie w czasie okupacji. Zaznacza się w tekście wyraźna opozycja pomiędzy postawą tłumu bawiącego się na karuzeli w trakcie zagłady getta a postawą poety – świadka epoki, który jest bardziej refleksyjny, wrażliwszy, współczuje. Ma poczucie obowiązku wobec historii, wierzy w siłę poezji, która przechowując pamięć o tragicznych wydarzeniach, pielęgnując opowieści o bohaterach ginących jak Giordano Bruno w samotności, będzie w przyszłości inspiratorką buntu przeciwko przemocy i bezsensownej śmierci.
W Warszawie
Wiersz o dylematach artysty osaczonego przez historię, postawionego między problemem wolności twórczej a wyższą koniecznością historyczną. Dylemat poniekąd romantyczny i romantyczna postawa poety – wieszcza rozdrapującego narodowe rany. Siedzący pośród ruin i zgliszcz poeta dramatycznie pyta: „Czyż na to jestem stworzony, / By zostać płaczką żałobną?”. Czuje ciężar historii, odpowiedzialność za pamięć o tym, co się stało, ale jednocześnie pragnie twórczej swobody, autonomii, nie chce, by historia go ograniczała, krępowała. Jako artysta ma prawo do twórczej samorealizacji, jako poeta i świadek epoki – ma wobec historii obowiązki. Zwycięża imperatyw moralny, poczucie powinności wobec ciężko doświadczonego narodu w imię ocalenia prawdy i sprawiedliwości.
Poeta jest tu przeciwstawiony władcy – tyranowi. Pojawia się w roli wieszcza o nieskazitelnej pamięci, obserwatora zbrodni, występków, jest niczym zapowiedź nieuniknionej kary, jaka dosięgnie autokratów. Władca może niewygodnego poetę zabić, ale nawet to nie uchroni go przed odpowiedzialnością, przyjdą następni i spiszą „czyny i rozmowy”. Miłosz trochę idealistycznie wierzy w czystość moralną artysty, w siłę sprawiedliwości dziejowej, a przede wszystkim w siłę poezji, przed którą zadrżą sprawujący władzę.
Które utwory można uznać za przejawy klasycyzmu w twórczości Miłosza?
Klasycyzm to kierunek w literaturze i sztuce oparty na wzorach kultury starożytnej. Można go rozumieć w dwojaki sposób.
- Jako pewien rodzaj estetyki, hołdującej takim cechom, jak symetria, proporcja, harmonia, ład, spokój, surowość formy. Utwór o cechach klasycznych będzie się zatem odznaczał dyscypliną formalną przejawiającą się w regularnej budowie, regularnym układzie rymów, tradycyjnej rytmice, użyciu dostojnego języka, zastosowaniu wyszukanych tropów stylistycznych. Klasycyzm w tym znaczeniu to technika opisu poszukująca pięknej, eleganckiej formy.
- Klasycyzm można także rozumieć jako sposób widzenia świata manifestujący wiarę w jego ład moralny, zewnętrzne piękno, harmonię istnienia. To tym samym optymistyczna wizja człowieka, który potrafi zachować pogodę ducha, cenić umiar, kultywować cnoty charakteru. W tym rozumieniu klasycyzm często utożsamia się z racjonalizmem i stoicyzmem.
Trudno dziś mówić o klasycyzmie w takim kształcie, jaki znany był starożytnym czy nawet twórcom oświecenia. W odniesieniu do twórców współczesnych używa się terminu „neoklasycyzm” – w dosłownym tłumaczeniu „nowy klasycyzm”. Określa się w ten sposób tendencje w poezji, które przeciwstawiają się ruchom awangardowym i nawiązują do poezji i poetyk epok dawniejszych, zwłaszcza renesansu i oświecenia, dążąc do stworzenia poezji zintelektualizowanej, odwołującej się do tradycji, do mitów, do elementów różnych kultur. Tendencjom tym patronował w poezji Thomas Stearns Eliot – poeta angielski urodzony w Stanach Zjednoczonych, autor Ziemi jałowej tłumaczonej przez Miłosza. Eliot traktował klasycyzm jako nieprzerwany dialog Szekspira, Dantego i innych wielkich twórców oraz poety współczesnego, dialog współczesności z tradycją rozumianą jako nieustająca teraźniejszość. Stąd też wiersz neoklasyczny niekoniecznie musi odznaczać się pod względem formy niezwykle rygorystycznym, regularnym kształtem, ale użycie środków językowych ma być oszczędne i celowe, a treść winna podkreślać więź współczesności z tradycją.
Walc
Zdumiewa regularnością formy. Kilkanaście strof o takiej samej budowie, do tego regularny układ rymów i regularne rozłożenie akcentów, co powoduje melodyjność tekstu, naśladującego rytm walca. Wiersz jest również dowodem na dialog z tradycją. Na prawach aluzji literackiej przywołuje autor motyw z „Wesela” Wyspiańskiego (dziewczyna i poeta podchodzą do okna, by zobaczyć katastroficzną wizję), a obraz zagłady swoją symboliką wyraźnie nawiązuje do Widzenia księdza Piotra z III części Dziadów.
Świat. Poema naiwne
Cykl dwudziestu wierszy napisanych w 1943 roku w Warszawie. Powraca w nich poeta do mitologii dzieciństwa. Buduje wizję świata, w którym panują ład i bezpieczeństwo. Świat ten, ukazany z perspektywy dziecka, ma wyraźnie arkadyjskie rysy. Jest piękny, celowy, przewidywalny. Nie brakuje w nim miejsca na zachwyt dla kwitnących piwonii, lecących po niebie ptaków, wyprawę do lasu – klasycyzm tego wiersza to tęsknota za pięknem i harmonią świata.
Campo di Fiori
Klasycyzm tego tekstu to przede wszystkim dyscyplina formalna. Jest on przykładem dostojeństwa mowy ujętej w rygorystyczną, klasycyzującą formę: osiem ośmiowersowych strof pisanych ośmiozgłoskowcem. Materia poetycka również uporządkowana według klasycznej zasady: najpierw opis, potem refleksja. W pierwszej części wiersza sąsiadują ze sobą dwa obrazy zestawione na zasadzie analogii: spalenie Giordana Bruna i zagłada getta żydowskiego, stanowią one podstawę do zawartej w drugiej części tekstu refleksji.
Dar
Wiersz – impresja, wyrażający afirmację świata, a więc zanurzony w klasycyzmie. Piękno poranka wyzwala w podmiocie lirycznym uczucie spokoju, wyciszenia wewnętrznego, radości z dnia. Uroda otaczającej natury łagodzi napięcia, złe emocje, przykre wspomnienia, ból i cierpienie. Przynosi jasność umysłu i pozwala zaakceptować świat w danym człowiekowi kształcie.
Dwór
Wiersz o przemijaniu, które wcale nie przekreśla sensu istnienia: „Chwała życiu za to, że trwa, ubogo, byle jak”. Dla poety trwanie staje się najważniejszą wartością. Kształty, jakie może przyjąć, wydają się rzeczą drugorzędną. Wśród chwastów – symbolu bujności natury i prężności
życia pod każdą postacią – rozpozna trwałą wartość istnienia jako takiego. Zmierzając do kresu egzystencji, spokojny i zdystansowany, wygłasza pochwałę życia.
Pytania
Na czym polega optymistyczna wymowa wiersza pt. „Zaklęcie”? Jaki nurt filozoficzny przywodzą na myśl wyrażone tu poglądy?
Zaklęcie
Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony.
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
On ustanawia w języku powszechne idee
I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery
Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda.
On ponad to, co jest, wynosi, co być powinno,
Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadziei.
On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana,
W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo świata.
On z plugawego zgiełku dręczonych wyrazów
Ocala zdania surowe i jasne.
On mówi nam, że wszystko jest ciągle nowe pod słońcem,
Otwiera dłoń zakrzepłą tego, co już było.
Piękna i bardzo młoda jest Filo-Sofija
I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego.
Natura ledwie wczoraj święciła ich narodziny,
Wieść o tym górom przyniosły jednorożec i echo.
Sławna będzie ich przyjaźń, ich czas nie ma granic.
Ich wrogowie wydali siebie na zniszczenie.
(Tom wierszy Miasto bez imienia, 1969)
Przejaw klasycyzmu w twórczości Miłosza. Pochwała ludzkiego rozumu, wykładnia postawy moralnej. Protest przeciwko totalitaryzmowi – przemocy, zniewoleniu. Utwór zawiera nie tylko pozytywny obraz świata, znajduje tu swoje odbicie także zło. Wartości pochwalane przez poetę moralistę to prawda i sprawiedliwość, tolerancja, mądrość, poezja, dobro – owoce ludzkiego rozumu. Wartości poważane pisane są tu wielką literą, negatywne – małą. Ten wiersz to tytułowe zaklęcie: kończy się swoistym, optymistycznym proroctwem – poeta wierzy w zwycięstwo rozumu. Umiłowanie rozumu, wiara w człowieka przywodzą na myśl poglądy racjonalistów, hasło Kartezjusza „Myślę, więc jestem”.
Jakie refleksje na temat współczesnej poezji zawiera wiersz „Ars poetica?”?
Tytułowe słowa w przekładzie na polski brzmią: sztuka poetycka – i są nawiązaniem do wierszowanego utworu znanego jako List do Pizonów albo właśnie Ars poetica, w którym rzymski poeta Horacy formułował zasady stylu klasycznego w poezji. Miłosz już na samym początku wiersza przez stwierdzenie „Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, / która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą” sugeruje, że poszukuje w poezji innej niż dotąd jakości artystycznej. Stawia pytania o istotę poezji, kondycję współczesnego poety, sens tworzenia w obecnej rzeczywistości.
Refleksje są następujące:
- Poezja – ma w sobie „coś nieprzystojnego”, wypływa z niejasnego źródła, przypomina pełnego agresji tygrysa, zwierzę dzikie, nieokiełznane, kojarzące się raczej z romantycznym brakiem samokontroli niż z klasyczną równowagą, harmonią, umiarem. Źródeł poezji należy zatem upatrywać w namiętnościach, i to nie zawsze zdrowych. Poezja to twory „pochodzące prosto z psychiatrycznej kliniki”, dlatego budzi niepokój. Sztuka współczesna traci kontakt z rzeczywistością.
- Poeta – jest „państwem demonów”, przemawia przez niego daimonion, czyli głos wewnętrzny boskiego pochodzenia, tajemniczy, lecz niekoniecznie dobry. Poeta poddaje się zarówno anielskim, jak i diabelskim emocjom, dlatego efekt jego pracy jest nieprzewidywalny. Bywa bełkotliwy, bo przemawia mnóstwem języków. Co robić w takiej sytuacji? Pisać „rzadko i niechętnie” pod wpływem dobra i znaleźć dla poezji taką miarę, która byłaby jasna i przejrzysta dla odbiorcy, ale nie traciła formy artystycznej.
Jakie ponadczasowe zagadnienia powracają w poezji Miłosza?
Sens istnienia
- Dar
Wiersz o afirmacji życia, sensie istnienia odnajdywanym w codziennej pracy, w zgodzie ze światem, z naturą, w przezwyciężaniu złych napięć i emocji. Niebieskie morze i żagle z ostatniego wersu to metafora ludzkiego losu – człowiek jest niczym wędrowiec poruszający się trochę bezwiednie w kosmosie życia.
- Dwór
Przejmujący tekst o przemijaniu, które wcale nie przekreśla wartości istnienia. Ważny jest w tym utworze obraz transformacji scenerii. Obumieranie przyrody staje się tu metaforą spraw odwiecznych: przemijalności, nietrwałości, kresu egzystencji. Obrazuje symbolicznie proces starzenia się człowieka, który podobnie jak przestrzeń podlega niszczącej sile czasu.
- Sens
Pytanie o inny wymiar bytu, o życie po życiu, istnienie Boga. Przesłanie utworu można odczytać tak: tylko istnienie Boga nadaje światu sens, bez Boga kosmos jest jedynie perfekcyjnym mechanizmem. „Gdyby tak było”, to pozostaje słowo, które ma siłę protestu i rozpaczliwie, wbrew wszystkiemu poszukuje transcendencji.
- Oeconomia divina
Sens tytułowych łacińskich słów w przekładzie na polski brzmi: boska ekonomia. To poetycki traktat o upadku cywilizacji. Konkluzja tekstu: sens świata może płynąć tylko od sacrum, jeśli nie ma bytu nadrzędnego, ludzkość zmierza donikąd.
Władza
- Który skrzywdziłeś
Obraz apodyktycznego władcy i służalczego dworu. Zważywszy na czas powstania wiersza, można przypuszczać, że autor obserwował władzę totalitarną. Nie ma jednak wątpliwości, że przedstawia zjawisko ponadczasowe: władca nie ma rysów konkretnego imperatora, jest abstrakcyjny, a jego dwór też uosabia znane od wieków błazeńskie zachowania. - Do polityka
Wiersz na podobny temat. Zawiera obraz imperatora, który dzierży w swoim ręku losy świata. Trudno go ocenić. Jego czyny są niejednoznaczne.
Rola poezji
Cały czas powraca spór na temat jej kształtu: czy poezja to sztuka dla sztuki, zwolniona z jakichkolwiek zobowiązań, czy też sztuka zaangażowana, stawiająca sobie ambitne zadania? W wierszu Przedmowa z wydanego w 1945 roku tomu Ocalenie Miłosz pytał: „Czym jest poezja, która nie ocala / Narodów ani ludzi?”.
- Odpowiedzi można znaleźć w jego wierszach W Warszawie, Traktat moralny, Campo di Fiori, Który skrzywdziłeś, Moja wierna mowo, Zaklęcie, Walc. Przypisuje w nich poezji rozliczne role. Poezja to świadectwo swoich czasów, kronika doświadczeń zbiorowości, zwłaszcza gdy są tragiczne i bolesne, pamięć o zbrodniach. Poezja to inspiratorka buntu przeciwko przemocy, bezsensownej śmierci i innym absurdom historii. Poezja to narzędzie obrony ludzi przed złem świata, zagrożeniem totalitarnych imperatorów. Poezja to przestroga dla wielkich i małych, ostrzeżenie przed konsekwencjami niecnych czynów, rozrachunek z dziejową niesprawiedliwością. Poezja to przestrzeń wartości, źródło postaw moralnych, ocalenie człowieka i cywilizacji przed kryzysem wartości. Poezja to ocalenie ojczystej mowy, a tym samym ocalenie tożsamości narodu.
O czym pamiętać podczas lektury tekstów Miłosza?
- Kto to jest poeta klasyk. Miłosz przyjął postawę klasyka. Rozemocjonowany polski romantyzm raczej odrzucił. Znaleźć więc można w jego utworach pochwałę prostoty, powrotu do klasycznych wartości, propagowanie umiaru, harmonii, spokoju, wiarę w moc rozumu. Jest klasykiem, bo chce ocalenia tradycyjnych postaw i wierzy w harmonijną wizję świata. Jest klasykiem, bo czerpie z tradycji śródziemnomorskiej, często nawiązuje do antyku, Biblii, dorobku kultury.
- Co to jest poezja intelektualna. Odwołuje się do dorobku kulturalnego – do jej rozszyfrowania potrzebna jest wiedza z zakresu historii, filozofii, historii literatury.
- Dlaczego mówi się o nim: poeta moralista. Bezwzględnie opowiada się za walką ze złem, po stronie dobra. Uważa, że rolą człowieka jest zawsze opowiadać się za dobrem.
- Co sądzi o roli poezji. W walce o moralność wielką rolę przypisuje poezji i poecie. Dobitnie ujmuje to wiersz W Warszawie: nie chce już być poeta płaczką żałobną, „ale ten płacz Antygony, / co szuka swojego brata” nie pozwala mu pozostać obojętnym. Poeta musi pełnić swoją misję.
- Jaką postawę przyjmuje wobec polskości i wobec Europy. Dostrzega dwuznaczność sytuacji człowieka, który znajduje się w uniwersum kultury europejskiej, jest „dziecięciem Europy”, a zarazem zakorzeniony jest w swojej małej ojczyźnie, w miejscu, z którego pochodzi. Pamiętać przy tym trzeba o wątku biograficznym – emigracji poety, jego pamięci o Litwie, na której się urodził (Dolina Issy). Powroty do dzieciństwa, wspomnienia dotyczące własnej małej ojczyzny uważał za ocalające, niezwykle ważne.
- Jest spadkobiercą wizji renesansowej bliskiej Kochanowskiemu, polskim klasykom takim jak Staff. Głosi radość istnienia, piękno i doskonałość świata jako dzieła boskiego. Nawet dzień końca świata w wersji Miłosza to spokojny czas codzienności.
- Znajdą się w jego twórczości także wątki wizyjne, choćby wiersz Walc, zapowiadający wiek XX. Romantyczne wątki wplatają się też w materię wspomnienia o Litwie zawartą w Dolinie Issy.
Ważne zestawienia utworów
- Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś – Ernest Bryll, Ten, który skrzywdził: wyraźna aluzja czy wręcz odpowiedź poetycka Brylla na wiersz Miłosza; inne, polemiczne ukazanie misji poety walczącego z tyranią władzy.
- Czesław Miłosz, Piosenka o porcelanie – Stanisław Barańczak, Jeżeli porcelana to wyłącznie taka: poetyckie wykorzystanie motywu porcelany na tle zawieruchy historycznej.
- Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata – Zbigniew Herbert, U wrót doliny: zupełnie odmienne poetyckie obrazy końca świata.
- Czesław Miłosz, Wiersz na koniec wieku – Wisława Szymborska, Schyłek wieku: dwie poetyckie opinie o XX stuleciu, Miłosza – erudycyjna, Szymborskiej – o charakterze rozliczeniowym.
Zobacz:
Refleksje nad rolą poety i problematyka moralna w twórczości Czesława Miłosza.