Miłosz jako noblista i współczesny poeta klasyk jest twórcą zawsze bardzo prawdopodobnym na maturze. Miłosz zajmuje niekwestionowaną pozycję wieszcza naszych czasów – wraz z Wisławą Szymborską i Zbigniewem Herbertem stanowią współczesny panteon, czyli najwybitniejszą trójcę polskiej poezji współczesnej.
Zawsze o Miłoszu pisz:
- Był prawdziwym świadkiem epoki – jego portret wieku XX zapisany w poezji jest bardzo ważny dla młodszych pokoleń.
- Mamy do czynienia z autorytetem moralnym, piewcą wysokiej etyki – a to czyni jego twórczość ponadczasową, uniwersalną.
- Jako erudyta wciąż odwołuje się do przeszłości kultury, nie pomija też tematów politycznych.
- Miłosz posługuje się językiem klasycznym, prostym i jasnym.
- Miłosz jest powszechnie uważany za najważniejszego twórcę polskiej poezji XX wieku.
- Jako katastrofista rejestruje w poezji poczucie nadchodzącej zagłady, jako klasyk odwołuje się do wielkiej tradycji kultury.
Wiedza o biografii przydatna do odczytania utworów
- Urodzony w 1911 roku w Szetejniach (co wpisuje go w krąg polskich twórców rodem z Litwy czy też z Litwą emocjonalnie związanych – to Litwa pozostanie ich krajem dzieciństwa, ich pierwszą ukochaną ojczyzną).
- W 1934 kończy prawo na uniwersytecie w Wilnie. To Wilno będzie miastem ważnym, miejscem edukacji, pierwszych prób literackich (podobieństwo z Mickiewiczem).
W czasach studenckich należy do katastroficznej grupy poetyckiej Żagary. Warto o tym pamiętać, gdyby do analizy trafił się utwór wczesny – tam szukać by należało wątków katastroficznych, to znaczy przewidywań koszmaru wojny i końca starego świata, który zresztą rzeczywiście dla Polski nadszedł wraz z wojną.
- Czasy wojny spędza w kraju (bierze udział w konspiracji, używa pseudonimu Jan Syruć).
- Po wojnie pracuje w służbie dyplomatycznej.
- W 1951 roku decyduje się na pozostanie na emigracji. W kraju uczyniono go za to zdrajcą i pominięto milczeniem jego twórczość i dokonania – nie wspominano o nim ani w podręcznikach, ani opracowaniach, a jeśli już, to negatywnie.
- Od 1961 roku – w Kalifornii – pracuje jako wykładowca literatur słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley.
- W 1980 otrzymuje literacką Nagrode Nobla – za twórczość w języku polskim, bo choć był wykładowcą w Berkeley, osiadł w Kalifornii, najistotniejsze utwory pisał po polsku. Polskie władze nie mogły ukrywać istnienia poety po tak prestiżowej nagrodzie – od tej pory zaczął Miłosz pojawiać się na półkach księgarskich i listach lektur w polskich szkołach.
- W 1993 powraca do Polski na stałe, do Krakowa.
- W 2004 – umiera w Krakowie.
Jakie tematy mogą być zaproponowane?
Jak to w przypadku poezji bywa – oparte na przytoczonym wierszu. Z pewnością temat będzie wymagał wskazania poglądów poety, zaprezentowania ich, potwierdzenia cytatami.
- Wartości moralne – definicja dobra i zła, postawy życiowe.
- Próby zdefiniowania życia.
- Definicja poezji i roli poety.
- Ocena wieku XX.
- Refleksje filozoficzne.
- Refleksja dotycząca człowieka wobec historii.
- Piękno świata i natury, życia.
- Porządek kultury stworzonej przez człowieka.
- Własna biografia, kraina dzieciństwa, dom, autooceny.
1. Przykładowy temat
Jak Miłosz rozumie samotność ginących? Jaką rolę ma do odegrania poeta? Odpowiedz na podstawie wiersza „Campo di Fiori”, odwołaj się do wybranego przykładu postaci romantycznej.
Zapamiętaj!
Campo di Fiori to wiersz z tomu Ocalenie (1945). Data jest ważna – bo oznacza świeże doświadczenie wojny. Bardzo znany utwór – odwołuje się do egzekucji Giordana Bruna, którego spalono na Campo di Fiori w 1600 roku, a także do powstania w getcie warszawskim. Przypomnij sobie refleksję poety patrzącego na tłum bawiący się obok tragedii ludzkiej:
Ja jednak wtedy myślałem
O samotności ginących
O tym, że kiedy Giordano
Wstępował na rusztowanie,
Nie znalazł w ludzkim języku
Ani jednego wyrazu.
Aby nim ludzkość pożegnać,
Tę ludzkość która zostaje.
(…)
I wtedy po wielu latach
Na nowym Campo di Fiori
Bunt wznieci słowo poety.
Powinieneś zauważyć
- Opozycję: wybitna jednostka – tłum (było tak już u Norwida).
- Samotność wielkich umysłów, niezrozumianych przez społeczność.
- Motyw poety walczącego, obdarzonego misją, wzniecającego bunt.Przywołaj Konrada: poetę buntownika z III części Dziadów Adama Mickiewicza.
Skojarz:
Obraz Bruegla – Upadek Ikara. To najlepszy przykład ukazania „samotności ginących” w malarstwie. Za takie skojarzenie powinieneś otrzymać dodatkowe punkty.
2. Przykładowy temat
Na czym polega tragizm poety zanurzonego w bieg historii swoich czasów? Odpowiedz na podstawie wiersza „W Warszawie”, wskaż pokolenie literackie zmagające się z podobnym problemem.
W wierszu pt. W Warszawie znajdziesz obraz poety rozmyślającego na gruzach zniszczonego miasta, słyszącego głos cierpiących i zabitych. Jego pragnienia są rozbieżne z misją, którą narzuca mu historia.
Jakże mam mieszkać w tym kraju.
Gdzie noga potrąca o kości
Niepogrzebane najbliższych?
(…)
ja chcę opiewać festyny
Radosne gaje, do których
Wprowadzał mnie Szekspir
(…)
Ale ten płacz Antygony
Co szuka swojego brata
To jest zaiste nad miarę
Wytrzymałości.
Powinieneś zauważyć
Konteksty literackie: Antygona Sofoklesa i twórczość Szekspira.
- Symbol Antygony wskazuje misję poety: zachować pamięć o zabitych, oddać cześć ofiarom wojny, najbliższym.
- Tragizm poety zanurzonego w swoją rzeczywistość polega na rozbieżności między pragnieniem a obowiązkiem, wymogami historii. Nie można opiewać piękna gajów oliwnych, gdy obok szerzy się cierpienie i śmierć.
- Portret samotnego poety obarczonego misją.
- Motyw ponadczasowego cierpienia, jakie niesie wojna.
Pokolenie przeżywające podobne rozterki to Kolumbowie rocznik 20. Przywołaj utwór Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, pt. Z głową na karabinie. Tam poeta ubolewa, iż „prześpi czas wielkiej rzeźby z głową ciężką na karabinie”. Też nie o wojnie chciał pisać, nie o cierpieniu – lecz historia zdecydowała inaczej.
3. Przykładowy temat
Zinterpretuj utwór Miłosza, wskazując, na czym polega optymistyczna wymowa wiersza pt. „Zaklęcie”. Z jakim nurtem filozoficznym zestawisz poglądy poety?
Wiersz jest wyrazem klasycyzmu poety, pochwałą ludzkiego rozumu, wykładnią postawy moralnej głoszonej przez Miłosza. Stanowi też protest przeciw totalitaryzmowi – przemocy i zniewoleniu. Zapamiętaj słynny cytat:
Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
On ustanawia w języku powszechne idee
I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery
Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda.
(…)
Piękna i bardzo młoda jest Filo – Sofija
I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego.
(…)
Sławna będzie ich przyjaźń, ich czas nie ma granic.
Ich wrogowie wydali siebie na zniszczenie.
Powinieneś zauważyć
- Utwór zawiera nie tylko pozytywny obraz świata, także zło znajduje tu swoje odbicie, oba oblicza świata kontrastują ze sobą.
- Wartości cenne i pochwalane przez poetę – etyka i moralistę to Dobro, Sprawiedliwość, Tolerancja, Mądrość, Poezja – owoce ludzkiego rozumu.
- Operowanie ortografią – wartości poważane są pisane wielką literą, negatywne – małą.
- Tytuł – ten wiersz to Zaklęcie. Kończy się swoistym, optymistycznym proroctwem, Miłosz wierzy w zwycięstwo rozumu.
- Kontekst filozoficzny – umiłowanie rozumu, wiara w człowieka to domena racjonalistów. Kojarzy się też słynne hasło Kartezjusza – „Myślę, więc jestem”.
Możliwe zestawienie z wierszem Herberta Przesłanie Pana Cogito. Podobna ranga utworu z przesłaniem utworu – nakazu walki ze złem. Inne opinie o ludzkości i sposób wyrazu.
Co trzeba wiedzieć ogólnie?
Najlepiej uporządkować sobie wiedzę o założeniach poety, o tym, jaką rolę przyjął, czego szukać i czego się w jego twórczości spodziewać.
- Cóż to znaczy poeta klasyk?
- Miłosz przyjął postawę klasyka; polski, rozemocjonowany romantyzm raczej odrzucił.
- Szukamy w jego wierszach pochwały prostoty, powrotu do klasycznych wartości, propagowania umiaru, harmonii, spokoju i rozumu.
- Tylko dawne wartości mogą dać człowiekowi poczucie sensu istnienia.
- Jest klasykiem, bo chce ocalenia tradycyjnych postaw i wierzy w harmonijną wizję świata.
- Jest klasykiem, bo czerpie z tradycji śródziemnomorskiej – często nawiązuje do antyku, Biblii, do dzieł kultury.
- Co to znaczy poezja intelektualna?
Odwołuje się do dorobku kulturalnego ludzkości – do jej rozszyfrowania potrzebna jest wiedza z zakresu historii, filozofii, historii literatury.
- Dlaczego poeta etyk?
Bezwzględnie opowiada się za walką ze złem, po stronie dobra. Nie znajduje tu pola do dyskusji, uważa, że rolą człowieka jest zawsze opowiadać się za dobrem.
- Co sądzi o poezji?
W walce o moralność świata wielką rolę przypisuje poezji i poecie. Wiersz W Warszawie ujmuje to najdobitniej – nie chce być już poeta płaczką żałobną, lecz ten „płacz Antygony co szuka swojego brata” – nie pozwala mu pozostać obojętnym. Poeta musi spełnić swoją misję.
- Wobec polskości i wobec Europy.
Postrzegał dwuznaczność sytuacji człowieka umieszczonego z jednej strony w uniwersum kultury europejskiej – jako dziecię Europy, a z drugiej strony – zakorzenionego dogłębnie w swojej małej ojczyźnie, w miejscu, z którego pochodzi. Pamiętać przy tym trzeba o wątku biograficznym – emigracji poety, jego pamięci o Litwie, na której się urodził, czego wyrazem jest Dolina Issy.
- Uważał powroty do dzieciństwa, wspomnienia o własnej małej ojczyźnie za ocalające, niezwykle ważne w życiu człowieka (pisze o dzieciństwie słynne słowa: „W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę”).
- Jest spadkobiercą wizji renesansowej bliskiej Kochanowskiemu, polskim klasykom takim jak Staff; głosi radość istnienia, piękno i doskonałość świata jako dzieła boskiego. Nawet dzień końca świata w wersji Miłosza jest spokojnym dniem codzienności. I tylko u niego spotykamy takie ujęcie, z reguły jest to w sztuce i literaturze dzień grozy, bólu i cierpienia.
- Znajdą się w jego twórczości także wątki wizyjne – słynny wiersz Walc zapowiadający wiek XX może być tego przykładem. Romantyczne wątki wplatają się też w materię wspomnienia o Litwie zawartą w Dolinie Issy. Polski wieszcz XX wieku mimo deklaracji nie uwolnił się całkiem od tradycji romantycznej…
Pisząc o twórczości Miłosza o używaj terminów:
- klasycyzm,
- dydaktyzm – przypisuje literaturze rolę nauczyciela i obrońcy dobra,
- intelektualizm,
- prostota wypowiedzi,
- precyzja języka,
- nawiązania do stylu biblijnego.
Ważne zestawienia utworów:
- Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś…
- Ernest Bryll, Ten który skrzywdził
Wyraźna aluzja czy wręcz odpowiedź poetycka Brylla na wiersz Miłosza. Inne polemiczne ukazanie misji poety walczącego z tyranią władzy.
Zestawienie może implikować temat: Dwa portrety władców, dwa portrety poetów w utworach Miłosz i Brylla. Porównaj.
- Czesław Miłosz, Piosenka o porcelanie
- Stanisław Barańczak, Jeżeli porcelana to wyłącznie taka…
Interesujące poetyckie wykorzystanie motywu porcelany na tle zawieruchy historycznej.
Może implikować temat: W jaki sposób poeci wykorzystują i opisują motyw porcelany dla ukazania dziejów historii?
- Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata
- Zbigniew Herbert, U wrót doliny
Zupełnie odmienne poetyckie obrazy końca świata.
Może implikować temat: Porównaj poetyckie wizje końca świata – Miłosza i Herberta.
- Czesław Miłosz, Wiersz na koniec wieku
- Wisława Szymborska, Schyłek wieku
Dwie poetyckie oceny wieku XX. Miłosza z punktu widzenia erudyty, Szymborskiej – bardziej rozliczeniowy, wystawiający etyczną ocenę stulecia.
Może implikować temat: Jak poeci oceniają wiek XX? Która z ocen jest ci bliższa?
Zobacz: