Czesław Miłosz
Do polityka
Kto ty jesteś człowieku – zbrodniarz czy bohater?
Ty, którego do czynu wychowała noc.
Oto starca i dziecka w ręku dzierżysz los
I twarz twoja zakryta
Jak golem nad światem.
Czy obrócisz w popioły miasto czy ojczyznę?
Stój! Zadrżyj w sercu swoim! Nie umywaj rąk!
Nie oddawaj wyroku niespełnionym dziejom!
Twoja jest waga i twój jest miecz.
Ty ponad ludzką troską, gniewem i nadzieją
Ocalasz albo gubisz
Pospolitą rzecz.
Ty jesteś dobry i w gronie rodziny
Pieściłeś nieraz blask dziecinnych głów.
Ale jeżeli przeklnie ciebie – milion rodzin?
Biada! Co pozostanie z twoich dobrych dni?
Co pozostanie z twoich krzepkich mów?
Ciemność nadchodzi.
Gwarne miasta i pola, kopalnie, okręty
Na twojej dłoni, ludzkiej, jakże ludzkiej.
Patrz. Linia twego życia tędy będzie szła.
Trzykroć błogosławiony
Po trzykroć przeklęty
Władco dobra
Albo władco zła.
Kraków 1945
Uwaga!
- Dość trudne słowo „golem” w tekście wiersza może utrudnić jego interpretację.
- Warto skojarzyć utwór z innymi tekstami Miłosza i… sytuacją polityczną, w jakiej poeta funkcjonował.
- Wskazane określenie typu liryki.
- Pomocna znajomość poezji romantycznej, mitologii greckiej, Biblii, innych kontekstów kulturowych.
Jaki to typ liryki?
Inwokacyjna. Podmiot zwraca się do kogoś w 2. osobie – tytuł informuje, do kogo:
– do polityka.
Co znaczy w wierszu słowo „polityk”?
Wyraźnie w utworze Miłosza słowo to ma większą moc, niż odczuwamy to w mowie potocznej. To władca, dygnitarz, ktoś, kto ma wielką moc decyzyjną.
Jaką funkcję pełni pytanie-apostrofa „kto ty jesteś człowieku”?
Podkreśla wagę problemu i jego złożoność. Sam fakt, że pytanie to pojawia się na początku wiersza, sugeruje, że jest w tym utworze najważniejsze. Problem zostaje zasygnalizowany już w pierwszym wersie, ale nie zostaje rozstrzygnięty.
Czy zwróciłeś uwagę na rolę kontrastu w wierszu?
Pierwszy z kontrastów tworzą umieszczone w wierszu obok siebie wyrazy: „zbrodniarz” i „bohater”. Odpowiedź na pytanie: „kto ty jesteś człowieku” dzięki temu kontrastowi nie jest jasna, pozostaje otwarta. Dalej mamy zestawienie innych skrajności: starzec i dziecko (tym razem kontrast służy podkreśleniu, iż dygnitarz, polityk ma władzę nad całą ludzkością, zarówno dzieckiem, jak i starcem). Kontrast zawarty w ostatniej apostrofie: „władco dobra”, „władco zła” pokazuje, że problem (kim jest człowiek) nie został rozstrzygnięty – człowiek bowiem jest zdolny zarówno do zbrodni, jak i heroizmu, jednakże słowa te pozostawiają zapewne nadzieję: człowiek może wybierać pomiędzy wartościami.
Czy zauważyłeś echa poezji romantycznej?
Metafora „ty, którego (…) wychowała noc” oddaje atmosferę spisku, ciemności, grozy. Słyszymy tu echa poezji romantycznej (Do matki Polki), czujemy atmosferę spisku (warto nawiązać do Konrada Wallenroda), konspiracji.
To także nawiązanie do historii Polski, być może, do współczesnej poecie konspiracji, opozycji.
A echa mitologii, Biblii?
Sformułowanie „nie umywaj rąk” nawiązuje do słynnej sceny z Nowego Testamentu: obmycia rąk przez Piłata. Nie odczuwamy już tego zdania jako biblijnego, umywanie rąk to dziś frazeologizm oznaczający uchylanie się od odpowiedzialności za własne czyny, celowe unikanie decyzji, przerzucanie odpowiedzialności na innych i manifestowanie własnej niewinności. W wierszu Miłosza zyskuje dodatkowy wymiar: biblijny Piłat miał władzę, mógł z niej skorzystać w dobrej sprawie, nie uczynił tego, przed podobnymi wyborami stają współcześni poecie politycy.
Nawiązanie do mitologii odnajdujemy w słowach „twoja jest waga i twój jest miecz”. Miecz bywał często atrybutem władzy (np. miecze koronacyjne), ale dzierżyła go również grecka bogini zwycięstwa Nike, waga z kolei była atrybutem bogini sprawiedliwości Temidy. To właśnie w rękach polityków są wymiar sprawiedliwości i władza.
Co oznacza porównanie twarz jak golem?
Trudne pytanie, wymagające znajomości kontekstu kulturowego. Golem to według hebrajskiej legendy ulepiona z gliny i mułu postać ludzka, w którą tchnięto życie; Golem nie był jednak prawdziwym człowiekiem, gdyż nie umiał mówić i nie mógł płodzić potomstwa. Najsłynniejszego z Golemów stworzył jeden z rabinów w XVI w. w czeskiej Pradze dla obrony społeczności żydowskiej. Popełnił jednak błąd: nadludzko silny twór najpierw działał w obronie ludzi, na korzyść społeczności, potem jednak wpadł w szał i zaczął niszczyć wszystko na oślep, trzeba go było zgładzić…
Przywołanie postaci Golema przypomina, jak różnymi można pójść drogami, jak wiele dobra można zdziałać i jak wiele zła: polityk jak Golem może działać na korzyść innych albo siać spustoszenie. I też – jak Golem – dysponuje wielką siłą.
Jakie masz skojarzenia z innymi wierszami Miłosza?
Forma wiersza (typ liryki inwokacyjnej, bezpośredni zwrot do władców tego świata) i tematyka (kwestia rządzenia ludźmi, odpowiedzialności za nich) nasuwa skojarzenie z innym utworem Miłosza Który skrzywdziłeś. O ile jednak utwór Do polityka jest jeszcze pytaniem, o tyle Który skrzywdziłeś to już oskarżenie. W wierszu Do polityka apostrofie towarzyszy intonacja pytania, Który skrzywdziłeś wystawia jednoznacznie negatywną ocenę władcy despoty.
Czy możesz skojarzyć jakoś wiersze z sytuacją poety, osadzić je w kontekście politycznym?
Wprawdzie oba utwory mają wymiar uniwersalny, ale zapewne można je wiązać z doświadczeniami poety, który zetknął się z totalitaryzmem zarówno w wydaniu hitlerowskim, jak i komunistycznym (przypomnijmy, że ostatecznie Miłosz emigrował z komunistycznej Polski i dał się poznać światu jako autor analizującego mechanizmy tego systemu Zniewolonego umysłu). Jaki to ma związek z tematyką wierszy? Właśnie w systemie totalitarnym polityk był niejednokrotnie despotycznym władcą nowych czasów, XX-wiecznym wcieleniem dawnych tyranów.
Zobacz: