Tego się naucz!

Twórczość Czesława Miłosza jest niezwykle zróżnicowana ze względu na wielość okresów literackich, w których powstawała i niezwykle szeroki zakres zagadnień tematycznych. Mimo że ta poezja nie poddaje się łatwo interpretacjom, można wyróżnić kilka podstawowych pytań, na które odpowiedzi musisz niewątpliwie znać.

  • Jak przejawia się katastrofizm w poezji Miłosza okresu Żagarów?
  • Dlaczego twórczość Miłosza możemy interpretować jako próbę ocalenia wartości humanistycznych?
  • Jaką funkcję przypisuje Miłosz poezji w czasach zagrożenia wartości?

Tematy, z którymi można powiązać wiersze Czesława Miłosza

  • wojna,
  • apokalipsa,
  • katastrofizm,
  • kondycja człowieka,
  • etyka, moralność,
  • odpowiedzialność,
  • szczęście.

 

Jaki może być temat?

Temat może dotyczyć postaw zarysowanych w utworze , a Miłosz posługuje się językiem klasycznym, prostym i jasnym, zatem z dotarciem do istoty sensu nie powinno być kłopotów. Obracać się zapewne będziemy w następujących grupach tematycznych:

  • próby zdefiniowania ludzkiego życia;
  • wartości moralne – definicja dobra i zła, postawy życiowe;
  • definicja poezji i roli poety;
  • ocena wieku XX;
  • refleksje filozoficzne;
  • refleksja dotycząca człowieka wobec historii;
  • piękno świata i natury, ludzkiego życia;
  • porządek kultury stworzonej przez człowieka;
  • własna biografia, kraina dzieciństwa, dom, autooceny.

 

O Miłoszu cóż powiemy?

  • Jest klasykiem, bo chce ocalenia tradycyjnych postaw i wierzy w harmonijną wizję świata. Jest klasykiem bo czerpie z tradycji śródziemnomorskiej – często nawiązuje do antyku, do Biblii do dzieł kultury.
    Szukaj w jego twórczości pochwały prostoty, powrotu do klasycznych wartości, umiaru, harmonii, spokoju i rozumu.
  • Tworzy poezję intelektualną – do jej rozszyfrowania potrzebna jest wiedza z zakresu historii, filozofii, historii literatury.
  • Bezwzględnie opowiada się za walką ze złem i po stronie dobra. Nie znajduje tu pola do dyskusji, uważa że rolą człowiek jest zawsze opowiadać się po stronie dobra.
  • W walce o moralność świata wielką rolę przypisuje poezji i poecie. Wiersz W Warszawie ujmuje to najdobitniej – nie chce być już poeta płaczką żałobną, lecz ten „płacz Antygony co szuka swojego brata” – nie pozwala mu pozostać obojętnym. Poeta musi spełnić swoją misję.
  • Postrzegał dwuznaczność sytuacji człowieka umieszczonego w jednej strony w uniwersum kultury europejskiej – jako dziecię Europy, a drugiej strony – zakorzenionym dogłębnie w swojej małej ojczyźnie, w miejscu z którego pochodzi. Pamiętać przy tym trzeba wątek biograficzny – emigrację poety, jego pamięć o Litwie, na której się urodził, czego wyrazem jest Dolina Issy.
  • Uważał powroty do dzieciństwa, wspomnienia o własnej malej ojczyźnie za ocalające, niezwykle ważne w życiu człowieka (pisze o dzieciństwie słynne słowa: „w mojej ojczyźnie do której nie wrócę”).
  • Głosi radość istnienia, piękno i doskonałość świata jako dzieła boskiego. Jest tu spadkobiercą wizji renesansowej bliskiej Kochanowskiemu, polskim klasykom takim jak Staff. Nawet dzień końca świata w wersji Miłosza jest spokojnym dniem codzienności i tylko u niego spotykamy takie ujęcie, z reguły jest to w sztuce i literaturze dzień grozy bólu i cierpienia.
  • Poszukując doskonalej formy poetyckiej, pragnie „formy bardziej pojemnej” i znajduje ją w końcu w klasycznej prostocie.
  • W jego twórczości można napotkać także wątki wizyjne – słynny wiersz Walc zapowiadający wiek XX może być tego przykładem. Romantyczne wątki wplatają się tez w materie wspomnienia o Litwie zawartą w Dolinie Issy. Polski wieszcz XX wieku mimo deklaracji nie uwolnił się całkiem od tradycji romantycznej…

 

Katastrofizm lat trzydziestych

W okresie międzywojennym Miłosz, współpracując z czasopismem wileńskim Żagary, świadomie odżeg­nywał się od konwencji katastroficznej. Jego wydane wówczas dwa zbiory poetyckie: Poemat o czasie zastygłym (1933) oraz Trzy zimy (1936) przynoszą utwory przesiąknięte nastrojem niepokoju i zagrożenia. Odwołują się do biblijnych wizji apokalipsy jako zagłady świata, ale bardziej w sensie moralnym i kulturowym, niż dosłownym. Jest w nich przedstawiony obraz świata kultury europejskiej, pogrążający się w przekleństwie historii i mrokach zniszczenia. Apokalipsa dotyczy zarówno całych społeczeństw, które zatraciły drogowskazy moralne, jak i poszczególnych ludzi w ich indywidualnym wymiarze.

Ważne wiersze

Roki
Ten tajemniczy tytuł oznaczał termin określający w dawnym prawie polskim posiedzenie sądu, na które pozwany musiał stawić się w określonym terminie. Wiersz mówi o nieuchronności rozliczenia się z przeszłością i wartościami, które konstytuowały tradycję europejską. Zapowiada czas pogardy i nienawiści, przywołuje wizje apokaliptyczne – „Wszystko minione, wszystko zapomniane, tylko na ziemi dym, umarłe chmury”. Miłość i wiara przebrzmiały, ale czas, który nastanie, wymaga od jednostki szczególnej sily i heroizmu. Przeczuwana wojna i zagłada jest dla jednostki wyzwaniem, przede wszystkim w wymiarze moralnym. W ostatniej strofie Miłosz przywołuje apokaliptyczną postać Chrystusa mściciela, którym musi się stać każdy człowiek ceniący sobie prawość i szlachetność.

Obłoki
Wiersz to szczególny, uderza zarówno jego swoista wizyjność, jak i zakorzeniona w romantyzmie poetyka. Przepływające po niebie chmury i obłoki stają się świadkami egzystencjalnych rozterek. Apokalipsa, przeczuwana przez poetę, ma wymiar zarówno indywidualnie duchowy, jak i kosmiczny. Podmiot liryczny czuje, że zło ogarnęło świat, ale czerń i grzech są także w nim samym, jest on współwinny zbliżającej się zagłady – „Wtedy spuszczam oczy i czuję wicher, co przeze mnie wieje, palący, suchy”. Wiersz jest wyjątkowo pesymistyczny, nie zarysowuje się żadna możliwość ocalenia, co podkreśla puenta – „Niech zasnę, niech litościwa ogarnie mnie noc”.

Piosenka o końcu świata
Wiersz ten przynosi bardzo niekonwencjonalną wizję apokalipsy. Szczególny ton utworu podkreśla szokujące zestawienie motywu końca dziejów i tytułowej Piosenki, która kojarzy się z czymś miłym i przyjemnym. W tym wierszu Miłosza dzień ostateczny jest właśnie pełen światła i słońca, toczy się pozornie normalne życie. Wśród tej codzienności w każdym z nas umiera jednak coś najważniejszego. Paradoksalnie nikt nie dostrzega tej duchowej śmierci i zagłady, każdy bowiem oczekuje na coś spektakularnego. Tylko jeden staruszek mędrzec ma świadomość, że wydarzyło się coś nieodwołalnego, a jednocześnie wie i powtarza, że „Innego końca świata nie będzie”.

Szukaj powiązań

  • Dies irae Jana Kasprowicza – w tym młodopolskim ekspresjonistycznym utworze mamy również wstrząsające obrazy apokalipsy, obejmującej całą ziemię. U Miłosza człowiek był oszukany przez historię, tutaj – przez Boga. Skoro musi zginąć Adam człowiek, to zgadza się on na zagładę całego pozostałego świata – „Niech nic nie będzie”.
  • Na wsi Józefa Czechowicza – w tym wierszu nadchodząca apokalipsa jest ukazana w konwencji onirycznej. Skontrastowane zostają ze sobą sielankowe motywy rustykalne i arkadyjskie oraz bliżej nieokreślone przeczucie zła i zniszczenia, które tylko czyha, aby zniszczyć ten piękny świat.

 

Poeta wobec totalitaryzmu

Zagadnienie to w dużej mierze porusza problem autotelizmu – poeta określa rolę samego siebie i rolę własnej twórczości. Szuka odpowiedzi na pytania: kim jest poeta? Jaka jest natura poezji? Czy poezja ma wartość ocalającą? Jaki jest związek między poezją a moralnością?

Ważne wiersze

Campo di Fiori
Szukając odpowiedzi na pytanie o sens poezji, Miłosz kontrastuje dwa dalekie od siebie obrazy: spalenie renesansowego filozofa Giordana Bruna i zagładę warszawskiego getta w 1943 roku. Poeta uzmysławia nam prawdę, iż bohaterskie czyny i męczeństwo są zazwyczaj niezauważane przez współczesnych, a prawdziwi męczennicy za wartości giną w samotności. Dopiero przyszłe pokolenia przekuwają ich cierpienie w mit i poezję. Ta jednak ma niezwykłą moc zapładniania umysłów nowych pokoleń do wielkich idei i czynów – „I wtedy po wielu latach/ Na nowym Campo di Fiori/ Bunt wznieci słowo poety”. Poezja ma więc mieć moc tyrtejską i uszlachetniającą.

Który skrzywdziłeś
Wiersz ten obrósł legendą, niektórzy uważali, że był on „dedykowany” samemu Stalinowi. Liryk wyraża zasadnicze przesłanie – prawdziwa poezja winna być zawsze protestem w imię obrony ludzkiej godnoś­ci i szczęścia przeciwko każdemu systemowi, który te wartości narusza, a więc zwłaszcza przeciwko totalitaryzmowi. Poeta rozróżnia poetów błaznów, którzy z powodu tchórzostwa i żądzy zaszczytów oddają swój talent na służbę tyranii, od poetów „prawdziwych”. Ci nie ulegną presji, nawet w obliczu prześladowania i śmierci będą dawali świadectwo prawdzie i ostrzegali przyszłe pokolenia przed ­straszliwymi skutkami totalitarnego upodlenia. „Poeta pamięta / Możesz go zabić – narodzi się nowy. / Spisane będą czyny i rozmowy”.

Ars poetica?
Wiersz jest refleksją na temat poezji w ogóle, jej roli wobec rzeczywistości i świata, a także na temat własnych poszukiwań „formy bardziej pojemnej”, która łączyłaby lirykę z dyskursem filozoficznym. Jaka powinna być poezja? Zrozumiała dla przeciętnego czytelnika, uciekająca od indywidualnych chorobliwości w sferę odwiecznych wartości ogólnoludzkich. Miłosz nawiązuje do sokratejskiego pojęcia dajmoniona, dyktującego poezje. Poezja jest więc, zgodnie z romantyczną koncepcją, wytworem dość tajemniczego natchnienia. A jednak powinna być przede wszystkim obowiązkiem moralnym, czymś, co wypływa z najgłębszej potrzeby. Pisanie to rzecz odpowiedzialna, pisać wolno tylko wtedy, gdy stajemy się „instrumentem dobrych duchów”.

L’acceleration de l’histoire
Wiersz jest refleksją na temat tragicznego wymiaru historii. Świat współczesny nie zauważa skradającej się zagłady, zbliżającej się „na łapkach kota”. Nie wierzy się już żadnym prorokom – „jedna za drugą milkną kasandry”. Katastrofa ma jednak wymiar ściśle historyczny i społeczny, a nie kosmiczny. Nie ma wdzięczności i zasług dla przyszłych pokoleń – Miłosz mówi o tym, że sam lud poobcina ręce walczące za niego.

Szukaj powiązań

  • Dlaczego klasycy Zbigniewa Herberta – przesłanie Miłosza jest bliskie poetyckiemu credo Herberta. Herbert wybrał klasyków nie tylko ze względów estetycznych, ale także z powodu odpowiedzialności i odwagi cywilnej, jaką wykazywali antyczni ludzie, przejmując na siebie winę za klęski swoich społeczeństw.
  • Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta – Herbert stawia postulat bycia wiernym własnym wartościom pomimo presji otoczenia, lęku przed prześladowaniem, a nawet utratą życia. Prawdziwy człowiek i prawdziwy poeta powinien wbrew wszystkiemu bronić honoru, humanistycznych zasad i godności każdej jednostki. Poezja jest przede wszystkim dawaniem świadectwa prawdzie.
  • Historia Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – młody poeta Kolumb nieco inaczej niż Miłosz pojmuje tragizm historii. Uważa on, że jest to proces cykliczny w swoim dramatyzmie – co kilka pokoleń skazuje młodych ludzi na niezawinioną zagładę i klęskę.

 

Dylematy człowieka wierzącego we współczesnym świecie

W licznych wierszach Miłosza widoczna jest filozofia życiowa poety inspirowana chrześcijaństwem i wypływającą z niego hierarchią wartości. Jak jednak człowiek współczesny ma pogodzić myślenie i wiarę w świecie dotkniętym złem i destrukcją wszelkich wartości? Miłosz, jako dojrzały humanista unika zbyt łatwych odpowiedzi, raczej poszukuje trudnych kompromisów.

Ważne wiersze

Veni Creator
Wiersz ten jest parafrazą hymnu adresowaną do Ducha Świętego. Miłosz zna ludzkie słabości, wie, że człowiek z trudnością buduje abstrakcyjne dogmaty, raczej oczekuje widzialnych znaków. Każdy z nas chciałby doświadczyć choćby małego cudu, podmiot liryczny pragnie jednak zobaczyć ten cud w drugim człowieku – „pozwól abym patrząc na niego podziwiać mógł Ciebie”.

Oeconomia divina
Wiersz ten jest analizą niełatwej sytuacji egzystencjalnej współczesnego człowieka. To świat ludzi pozostawionych niejako przez Boga samym sobie, swojemu analitycznemu myśleniu i wyciąganiu wniosków. To świat bez zasad, gdzie wszystko staje się „pustką, dymem na kliszy”. Miłosz podkreśla, że istotą człowieka jest potrzeba transcendencji, a życie bez wyższych odniesień jest pełne tęsknoty i udręki.

Odstąp ode mnie
W wierszu tym powraca częsty dla Miłosza motyw manichejskiego rozdarcia między dobrem a złem. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę, że niekiedy jest polem działania złego ducha, ale broni dobra w ludzkiej naturze. Przyzywa wszystkie przykłady poświęcenia i wielkości ludzi walczących o dobro i szczęście innych. Przyzywa także własne dobre uczynki, choć wie, że jest ich niewiele. Protestuje jednak zdecydowanie przeciw przekonaniu, że zło jest wpisane w kondycję ludzką – „Odstąp ode mnie, duchu ciemny, / Nie mów, że jesteś prawdą mej istoty”.

Dar
Wiersz jest opisem jednego dnia z życia poety. Jest to dzień pełen szczęścia, poczucia harmonii ze światem, zachwytu urodą życia. Poeta reprezentuje w nim franciszkańską pokorę wobec istnienia przepełnionego Boską obecnością. Rozumie, że największą radością jest wybaczanie zła, nieodczuwanie bólu, wyzbycie się pragnień i radość z codzienności.

Szukaj powiązań

  • Spadanie Tadeusza Różewicza – jest to poemat, wszechstronnie analizujący filozofię współczesnego człowieka. Konkluzja poematu jest przerażająca: zniknęło pojęcie grzechu, a więc i dobra, zdewaluowały się wartości etyczne, intelektualne, jak i estetyczne. U Różewicza jednak nie ma ocalającej perspektywy boskiej, Bóg jest tylko pojęciem kulturowym, które współcześnie zatrąciło swoje znaczenie.
  • Wierzę Jana Twardowskiego – autor łączy w jedno miłość do ludzi i miłość do Boga. Kochanie ludzi jest podstawowym warunkiem akceptacji świata i odczucia jego metafizyki.

 

Ważne pojęcia

  • Katastrofizm – nurt w literaturze, a zwłaszcza w poezji lat 30. XX wieku, przejawiał się przeczuciem nadchodzącej wojny i końca europejskiej cywilizacji, obfitował w obrazy nawiązujące do Apokalipsy świętego Jana.
  • Franciszkanizm – pochodzi od świętego Franciszka z Asyżu, jest to postawa pokory i czerpania radości z rzeczy zwykłych, a także umiejętność dostrzegania Boga w każdym przejawie natury.
  • Humanizm – nurt filozoficzny wywodzący się z renesansu, stawiający człowieka, jego indywidualność i godność, w centrum wszelakich wartości.

 

O samym sobie

Jest kilka faktów, które ważne są biografii Czesława Miłosza i mogą okazać się przydatne w interpretowaniu jego utworów. Urodził się w Szetejniach nad Niewiażą, na Litwie, co wpisuje go w krąg polskich wieszczów rodem z Litwy czy też z Litwą emocjonalnie związanych – to Litwa pozostanie ich krajem dzieciństwa, ich pierwszą ukochaną ojczyzną. To Wilno będzie miastem ważnym, miejscem edukacji, pierwszych prób literackich.

Druga rzecz to fakt przynależności w czasach studenckich do katastroficznej grupy poetyckiej Żagary. Warto o tym pamiętać, gdyby do analizy trafił się utwór wczesny – tam szukać by należało wątków katastroficznych, to znaczy przewidywań koszmaru wojny i końca starego świata, który zresztą rzeczywiście dla Polski przedwojennej nadszedł wraz z wojną. Wojnę spędził w kraju – brał udział w konspiracji, używał pseudonimu Jan Syruć.

Po wojnie w roku 1951 Miłosz wybrał życie na emigracji. W kraju uczyniono go za to zdrajcą i pominięto milczeniem jego twórczość i dokonania – nie wspominano o nim ani w podręcznikach, ani opracowaniach, a jeśli już, to negatywnie. Sytuację tę zmienił rok 1980 –rok, w którym Miłosz otrzymał Literacką Nagrodę Nobla – Uwaga – otrzymał ją za twórczość w języku polskim, bo choć był wykładowcą w Berkeley, osiadł w Kalifornii, pisał najistotniejsze utwory po polsku. Polskie władze nie mogły ukrywać istnienia poety po tak prestiżowej nagrodzie – od tej pory zaczął Miłosz pojawiać się na półkach księgarskich i listach lektur polskich szkołach. Ale dopiero po przemianach politycznych 89 roku mógł do Polski przyjechać. Powrócił osiadł w Krakowie i tu zmarł w ubiegłym roku.
Napisał o sobie, kpiąc nieco:

O tak, nie cały zginę, zostanie po mnie
Wzmianka w czternastym tomie encyklopedii
W pobliżu setki Millerów i Mickey Mouse…

 

Zobacz:

Czesław Miłosz na maturze

Poezja Czesława Miłosza

Czesław Miłosz – praca domowa

Twórczość Czesława Miłosza

Poezja Czesława Miłosza

Miłosz o etyce i moralności