Czesław Miłosz (1911-2004)
Poeta, eseista, tłumacz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1980 r.). Przed wojną działał w wileńskiej grupie Żagary. Podczas okupacji brał udział w podziemnym życiu kulturalnym. Po 1945 r. był dyplomatą w służbie PRL. W 1951 r. pozostał na emigracji. Od tej pory zakazano w PRL-u druku jego utworów aż do momentu otrzymania Nagrody Nobla przez poetę w 1980 r. Miłosz pracował przede wszystkim jako profesor slawistyki na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, współpracował też z Kulturą i Instytutem Literackim w Paryżu. Polskę odwiedzić mógł dopiero w 1981 r., na powrót na stałe – do Krakowa, zdecydował się dopiero na początku lat 90.
Z Miłoszem skojarz:
- Dzieciństwo na Kresach – pisarz przede wszystkim czuł się, jak mawiał, obywatelem Wielkiego Księstwa Litewskiego, niemal autobiograficzną powieścią o dzieciństwie na Kresach jest sfilmowana przez Tadeusza Konwickiego książka Miłosza Dolina Issy.
- Katastroficzne wiersze pisane przed II wojną światową z przyjaciółmi z wileńskiej grupy Żagary.
- Krótką fascynację systemem komunistycznym; mechanizm opętania umysłów inteligentów przez ten system opisał w cenionej na Zachodzie książce Zniewolony umysł.
- Emigrację – i długoletnie milczenie wokół poety w komunistycznej Polsce, które spowodowało, że Nagrodę Nobla w 1980 r. dostał poeta praktycznie w kraju nieznany.
- Pojęcie wschodniego Europejczyka, które oznaczało człowieka urodzonego w którymś z krajów Europy Wschodniej lub Środkowej, naznaczonego doświadczeniem wojny, komunizmu i emigracji.
- Liczne tłumaczenia poezji – polskiej na angielski i angielskiej na polski.
- Powrót do kraju, do Krakowa, po upadku systemu komunistycznego w Polsce.
- Motyw starego poety – jako sędziwy człowiek Miłosz popularyzował polską poezję za granicą, brał udział w licznych spotkaniach, tworzył nowe książki, m.in. uhonorowany Nagrodą Literacką NIKE tytuł – Piesek przydrożny.
Najważniejsze wiersze poety
Rodzaj (gatunek) literacki
Wiersz liryczny z elementami piosenki, ale nie jest to jedynie piosenka, to także refleksja filozoficzna.
Tytuł wiersza
Kryje sprzeczność. Z jednej strony to piosenka, czyli utwór lekki, łatwy i przyjemny. Z drugiej – w tytule pojawia się sformułowanie „koniec świata” niekojarzące się ani z lekką tematyką, ani z przyjemnościami, ani z optymizmem. Koniec świata mógłby być raczej tematem traktatu religijnego, ewentualnie filozoficznego i częścią apokaliptycznej wizji.
Taki kontrast w tytule sugeruje czytelnikowi, że będzie miał do czynienia z utworem niekonwencjonalnym: z niekonwencjonalną piosenką (na apokaliptyczny temat) i z niekonwencjonalnym (piosenkowym, lekkim) ujęciem końca świata.
Czas powstania utworu
Utwór pochodzi z tomu Ocalenie z 1945 r. Czyli został napisany podczas wojny. Nic dziwnego, że w czasie okupacji, gdy na oczach ludzi spełniały się apokaliptyczne wizje, istniała potrzeba mówienia o końcu świata, ale także… oswajania go. A ponadto widziano na co dzień, że niewyobrażalnym dramatom w czasie wojny wciąż towarzyszy codzienne, monotonne, powtarzalne, powszednie życie, banalne czynności niezdradzające, co dzieje się wokół, jakie czają się zagrożenia, jaka jest sytuacja, jaki koszmar…
Postać mówiąca w wierszu
Ukryta za tekstem. Jakby śpiewająca piosenkę, lekko opowiadająca o końcu świata. Wiersz jest przykładem liryki pośredniej, podmiot bezpośrednio w pierwszej osobie się nie ujawnia (nie mówi „ja”, „my”, „mój”, nie mówi w pierwszej osobie). Ta postać mówiąca jest obserwatorem stającego się końca świata.
Nastrój wiersza
Wcale nie katastroficzny i apokaliptyczny, raczej lekki, powszedni, nawet radosny, jak to w piosence…
Symbole w wierszu
Kilka symboli apokalipsy: błyskawice, gromy, prorok, znaki, archanielskie trąby (ale mowa o tym, że właśnie ich nie ma, a prorok jest zwykłym staruszkiem ogrodnikiem).
Przesłanie wiersza
Apokalipsa „staje się już”, niezauważalnie, jest niedostrzegalnym, wciąż toczącym się procesem, nie zaburza normalnego życia, jest zwyczajna i nie ma w sobie nic z patosu. Wniosek? Koniec świata nie jest taki straszny.
Ale też: uważajmy, bo przegapimy koniec świata. Trochę to pocieszające, ironiczne, a nawet absurdalne i zabawne, trochę jednak straszne, że za tak zwyczajnymi sprawami ukryty jest koniec świata i go nie zauważamy.
Który skrzywdziłeś
Rodzaj liryki
Przykład liryki apelu, liryki zwrotu do adresata. Wyraźnie wyodrębniona apostrofa – w zasadzie cały wiersz jest jedną wielką apostrofą.
Tytuł wiersza
Taki sam jak pierwsze słowa wiersza. Skierowane wprost do adresata – despotycznego władcy, okrutnego tyrana. Tytuł wskazuje na główny motyw wiersza – problem odpowiedzialności władców za sytuację poddanych. I jeszcze jedno – tytuł wskazuje na relację między: adresatem – władcą a podmiotem lirycznym. Zauważ! Podmiot liryczny zwraca się wprost – używa czasownika w drugiej osobie liczby pojedynczej („ty”). To nie jest forma grzecznościowa, nie tak powinno się zwracać do władcy. Ale to celowy chwyt – w ten sposób podmiot liryczny traktuje adresata jak sędzia – wydaje wyroki, a w dalszej części wiersza nawet mu grozi!
Czas powstania utworu
Ten wiersz Miłosz napisał w roku 1950, a więc niedługo po doświadczeniach II wojny światowej, a także (to istotne!) w momencie podejmowania decyzji o opuszczeniu Polski. W kraju dopiero co (w roku 1949) na zjeździe Związku Literatów Polskich ograniczono wolność słowa – poeci i pisarze mieli tworzyć w duchu ideologii socjalistycznej. Niektórzy twórcy postanowili opuścić Polskę – zamiast życia w zniewoleniu woleli emigrację.
Postać mówiąca w wierszu
Wnikliwy obserwator. Ktoś mający zdolność oceniania rzeczywistości. Poszukiwacz prawdy. Buntownik. Emocjonalnie zaangażowany – o tym świadczy drastyczny obraz egzekucji w ostatniej strofie. Prawdopodobnie poeta, który wie, na czym polega jego zadanie. A może nawet prorok – przecież przepowiada przyszłość tyranowi.
Przesłanie wiersza
Motyw główny – władza, choć w wierszu to słowo nie pada ani razu. Ale zobaczcie, o kim mowa – tchórzliwi, służalczy dworacy, ukłony, fałszywe pochlebstwa to atrybuty despotycznej władzy. Wiersz to ostrzeżenie przed konsekwencjami tyranizowania poddanych. Żaden władca nie jest bezkarny. Choćby miał władzę absolutną, nie może swymi rozkazami krzywdzić poddanych. Największą zaś zbrodnią jest krzywda wyrządzona prostemu, niewinnemu człowiekowi. Ona musi być pomszczona.
Można nawet utwór nazwać pewnego rodzaju klątwą – zwróć uwagę na słowa: „Nie bądź bezpieczny”. Tyranowi odebrany został spokój. Nawet zabicie poety go nie przywróci, bo „narodzi się nowy”.
Zadania poezji
Buntować się przeciwko wszelkiej niesprawiedliwości. Występować w imieniu tych, którym dzieje się krzywda. Nie chować głowy w piasek. Otwarcie sprzeciwiać się tyranii, nawet gdyby za bunt przyszło zapłacić życiem. Poeta ma niezwykłą moc – odpowiada za stan moralny świata, stoi na straży wartości, ma obowiązek zemścić się na despotycznym władcy. Jego utwory będą dowodem krzywd, świadectwem zbrodni. Dlatego nawet najgroźniejszy tyran nie jest bezpieczny – historia oceni go i wyda na niego wyrok.
Cytaty z wierszy Miłosza
Który skrzywdziłeś człowieka prostego,
Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając,
Gromadę błaznów w koło siebie mając
Na pomieszanie dobrego i złego
(…)
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta.
(Który skrzywdziłeś, z tomu Światło dzienne 1953)
Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej,
Która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą.
(Ars poetica?, z tomu Miasto bez imienia, 1969)
O tak, nie cały zginę, zostanie po mnie
Wzmianka w czternastym tomie encyklopedii
W pobliżu setki Millerów i Mickey Mouse.
(Oskarżyciel, z tomu Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, 1974)
Kiedy umrę, zobaczę podszewkę świata.
Drugą stronę, za ptakiem, górą i zachodem słońca.
Wzywające odczytania prawdziwe znaczenie.
Co nie zgadzało się, będzie się zgadzało.
Co było niepojęte, będzie pojęte.
(Sens, z tomu Dalsze okolice 1991)
Zobacz: