Smutne dzieciństwo w literaturze minionych stuleci
Trudne było dzieciństwo bohaterów nowelek i opowiadań pozytywistów – Orzeszkowej, Prusa, Sienkiewicza. Antek, Janko Muzykant, dzieci z Naszej szkapy nieraz przymierają głodem, nie mogą liczyć na troskę i opiekę rodziców, nie mają warunków do rozwijania zainteresowań. Są skazane na ciężką pracę ponad siły.
Janko nie mógł rozwijać swych talentów muzycznych, Antek – plastycznych. Chłopcy z Naszej szkapy zaznali biedy i nieszczęścia.
Smutne jest życie sierot (Pollyanna, Ania z Zielonego Wzgórza, Mary Lennox, Dawid Copperfield), bo pozbawione miłości. Często wbrew własnej woli trafiają do obcych ludzi i dopiero w nowym miejscu, po wielu perypetiach, znajdują ciepły, kochający dom. Wstrząsająca baśń H. Ch. Andersena Dziewczynka z zapałkami i losy bohaterów innych baśni: Kopciuszka, Śnieżki, Jasia i Małgosi ukazują niedole półsierot, dręczonych przez macochy.
Tak było w przeszłości. A jak jest dziś?
Wprawdzie praw dziecka bronią liczne organizacje, których nie było w epoce pozytywizmu, ale czy nie macie wrażenia, że problemy Janka Muzykanta i Antka powracają?
Współczesne problemy?
Brak pieniędzy w wielu domach, rozbite małżeństwo, walka o prawa rodzicielskie to tematy, które współczesnym książkom i filmom dyktuje życie. Media donoszą o dzieciach bitych, maltretowanych, pozbawionych miłości i opieki. Mało sielskie bywa to dzieciństwo.
Sielanka – dzieciństwo beztroskie i spokojne
Rzadko pojawiają się w literaturze opisy naprawdę szczęśliwego dzieciństwa. Jeśli już, to na zasadzie wspomnień związanych z „krajem lat dziecinnych”. Co nieco znajdziemy w listach do matki i w poezji Słowackiego. No i oczywiście w Panu Tadeuszu. Gdybyście pisali na ten temat wypracowanie, nie możecie pominąć słynnego cytatu:
Kraj lat dziecinnych!
On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie. […]
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne.
Jako sielanka przedstawione jest dzieciństwo dorastającej Zosi, wnuczki Stolnika Horeszki, która – choć sierota – wychowywała się pod troskliwą opieką Telimeny, a jej czas wypełniało karmienie ptactwa, przebieranie się w dziewczęce sukienki, zabawy z dziećmi i elementarna edukacja.
Dzieciństwo przerwane przez śmierć
Urszulka Kochanowska. Szczególnie uzdolnione, niespełna trzyletnie dziecko, oczko w głowie rodziców, radosne, pełne życia i nagle… koniec wszystkiego: śmierć przerywa wszystkie nadzieje rodziców.
Janko Muzykant: czy to za miłość do muzyki zapłacił najwyższą karę?
I w końcu całe pokolenie dzieci walczących w powstaniu warszawskim, spalonych w krematoriach (wiersze Kamila Baczyńskiego, wiersz Warkoczyk Tadeusza Różewicza, film Korczak). Czym zawiniły, że odebrano im życie? W wierszu Z głową na karabinie dzieciństwo jest już tylko wspomnieniem, to bezpowrotnie utracony czas, w którym odczuwało się piękno (chmury, bez, zdrój) i obecność matki (bezpieczeństwo). A w Elegii o… (chłopcu polskim) Baczyński mówi wprost o losach młodych chłopaków – dzieci skazanych na wyjście „z ciemną bronią w noc” i śmierć pod kulami (a może pęknięcie serca?):
Zanim padłeś, jeszcze ziemię
przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?
- Urszulka Kochanowska
- Janko Muzykant
- bohaterowie filmu Korczak
- Rozalka – siostra Antka
- Tadeusz z noweli Elizy Orzeszkowej
- dzieci zamordowane w obozach koncentracyjnych
Czas przyjaźni
Znajomości zawarte w dzieciństwie są najtrwalsze. Oto dziecięce pary przyjaciół, które można przywoływać w wypracowaniach.
- Ania i Diana – dwie nierozłączne i trochę postrzelone przyjaciółki z powieści Lucy Maud Montgomery (ich drogi w dorosłym życiu całkowicie się rozminęły;
- Mały Książę i pilot – w książce Saint-Exupéry’ego znajdziecie wiele złotych myśli na temat prawdziwej przyjaźni i na temat różnic między światem dzieci i dorosłych (możecie wpisać je komuś do pamiętnika);
- Staś i Nel – mimo sporej różnicy wieku połączyła ich prawdziwa, sprawdzona w najtrudniejszych warunkach przyjaźń;
- Tomek Sawyer i Huck Finn – chłopięca przyjaźń wypróbowana nie tylko w czasie podwórkowych zabaw, ale i w trudnych życiowych sytuacjach;
- Mary Lennox i Colin Craven (Tajemniczy ogród) – egoistka i histeryk, a jednak coś przyciągnęło ich do siebie.
Przyjaźń dziecka ze zwierzęciem
- Mały Książę i lis
- Nel i słoń King
- Anielka i wierny pies Karusek
Wieczne dzieciństwo
Kogo można nazwać wiecznym dzieckiem?
- Piotrusia Pana, bohatera powieści Jamesa Matthew Barriego. Nie chciał dorosnąć i przeniósł się do swojej wyimaginowanej krainy – Nibylandii, która istniała tylko w jego wyobraźni.
- Oskara Matzeratha, bohatera Blaszanego bębenka Güntera Grassa (laureata Nagrody Nobla w 1999 roku). Oskar na zawsze pozostał trzyletnim dzieckiem, nie chciał dorosnąć, ponieważ nie akceptował praw rządzących światem dorosłych.
Dzieciństwo pełne przygód
- Dzieciństwo Stasia i Nel (zwłaszcza Nel, bo to ona tak naprawdę jest tu dzieckiem). Mrożące krew w żyłach wydarzenia, m.in. porwanie przez Beduinów, zabicie zbrodniarzy, zetknięcie z dzikimi zwierzętami, śmiertelną chorobą (febra Nel), spotkanie z groźnym prorokiem Mahdim.
- Ale nie trzeba wędrować przez egzotyczne lądy (tak jak bohaterowie powieści Sienkiewicza czy Tomek z serii książek Szklarskiego), by przeżywać niezwykłe przygody. Życie potrafili urozmaicić sobie chłopcy z serii książek Zbigniewa Nienackiego o Panu Samochodziku.
- Wspomnijmy Przygody Tomka Sawyera. Tyle strachu, radości, emocji tylko z powodu… dziewczynki siedzącej obok w ławce, malowania płotu za karę, spotkania z włóczęgą, zabawy znalezionym żukiem, leczenia brodawek, chodzenia na cmentarz, zamieniania, szukania, zakopywania przedmiotów. Może tylu przygód ktoś inny nie przeżyłby na biegunie północnym albo na afrykańskiej pustyni?
- Jest jeszcze jeden bohater dziecięcy! O jego dzieciństwie można powiedzieć, że było zaczarowane, pełne magii, niezwykłe. Oczywiście – Harry Potter, bohater czterech tomów J. K. Rowling.
Cytaty
Z czteroletnią powagą, w spódniczce po bose
Stopki i w kaftaniku na wyrost, to wąską
Drepce miedzą, to znowu brodzi młaką grząską,
Z rannym świtem, nim słońce traw osuszy rosę.
Leopold Staff
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Jan Kochanowski
czemu dorośli nie są jak dzieci
dorośli to są złe dzieci
trzeba karać dorosłych
niech klęczą w kącie na grochu
niech przepisują sto razy
za karę Myślę więc jestem
Tadeusz Różewicz
Kiedy dziecko się rodzi i na świat przychodzi
Jest jak Bóg, co powietrzem nagle się zakrztusił
I poczuł, że ma ciało, że w ciemnościach brodzi
Że boi się człowiekiem być. I że być musi.
Ernest Bryll
Nie ma dzieci, są ludzie.
Janusz Korczak
Dorośli nigdy nie potrafią niczego samodzielnie pojąć i uprzykrzają życie dzieciom, które ciągle muszą im wszystko wyjaśniać.
Antoine de Saint-Exupéry
Frazeologia
- Beztroskie dzieciństwo – pogodne, wesołe.
- Towarzysz lat dziecinnych – osoba, którą zna się od dzieciństwa, z którą się wychowywało.
- Trudne dzieciństwo – smutne dzieciństwo bez opieki, pełne trosk.
- Cieszyć się jak dziecko – cieszyć się żywiołowo.
- Jak dziecko – dziecinnie, naiwnie.
Przysłowie
- Dzieci i ryby głosu nie mają – jesteś dzieckiem, więc proszę nie zabierać głosu.
Pytanie otwarte – wypracowanie!
- Ułóż notatkę prasową o odnalezieniu Stasia i Nel.
- Napisz krótką charakterystykę ulubionego bohatera literackiego.
- Co to znaczy być dojrzałym? Odwołaj się do przykładów z literatury.
Minikonspekt do pracy na temat:
Co to znaczy być dojrzałym? Odwołaj się do przykładów z literatury.
I Refleksja:
Czy dojrzałość jest równoznaczna z dorosłością? Czy można powiedzieć, że kończąc 18 lat, automatycznie stajemy się dojrzali, czyli odpowiedzialni, poważni?
II Postacie, które możemy uznać za dojrzałe, choć jeszcze nie dorosłe:
- Mały Książę – obserwuje i ocenia świat, potrafi rozpoznać ważne wartości.
- Staś Tarkowski – dał sobie radę z przeciwnościami losu, wziął odpowiedzialność za Nel, nie wyparł się wiary.
- Pollyanna – wymyśliła grę w zadowolenie, potrafiła radzić sobie z tęsknotą za ojcem, umiała pomóc innym.
- Dawid Copperfield – przedwcześnie dojrzały, musi radzić sobie sam w brutalnym świecie, ujmuje los we własne ręce.
III Wnioski:
Dojrzałość nie zależy od wieku. Dojrzałość to odpowiedzialność, umiejętność ocen, podejmowanie mądrych decyzji. Bohaterowie literaccy dowodzą, że dziecko może być dojrzałe, choć nie jest jeszcze dorosłe.
Zobacz: