Leon Kruczkowski – Niemcy

Czas i miejsce akcji

Akcja dramatu rozgrywa się w czasie II wojny światowej, równocześnie w kilku miejscach. Są to: posterunek w okupowanej przez Niemców Polsce, gabinet oficera SS Willego, syna profesora Sonnenbrucha w jednym z miast okupowanej Norwegii, oberża w małym miasteczku na północy Francji oraz willa profesora Sonnenbrucha w Getyndze.

Prześladowanie innych narodów

Akcja dramatu została tak skonstruowana, by odbiorca w trzech kolejnych odsłonach aktu pierwszego mógł zapoznać się ze sposobami prześladowania narodów podbitych przez hitlerowskie Niemcy. Postaci, które wówczas poznajemy, czyli Hoppe, Ruth, Willi to najbliższe dla profesora Sonnenbrucha osoby, które będą także uczestniczyć w uroczystościach związanych z trzydziestoleciem jego pracy naukowej.

Polska

Pamiętacie na pewno z lekcji historii, iż Niemcy w czasie II wojny światowej podbili wiele państw europejskich. W okupowanej Polsce prawa do życia została bezwzględnie pozbawiona ludność żydowska. Do życia w ukryciu zmuszano nawet dzieci. W dramacie wykonawcą niemieckich poleceń jest Hoppe, żandarm sprawujący władzę na jednym z posterunków w Polsce. Jego praca polegała właśnie na wypełnianiu cudzych rozkazów, na całkowitym podporządkowaniu się ustalonym prawom i zasadom. Nie ważne, iż były one bezsensownym wymysłem, że nakazywały, by zabijano niewinnych ludzi. Małe żydowskie dziecko zostało zabite, choć nie zrobiło nic złego. Hoppe wypełnił swój obowiązek. Nawet świadomość, iż było to jedynie bezbronne dziecko na niewiele się zdała, gdyż strach przed Schulzem pozbawił go skrupułów.

Norwegia

Kolejnym miejscem, które poznajemy, jest prywatne mieszkanie oficera SS Willego w okupowanej przez Niemców Norwegii. Młody gestapowiec solidnie wywiązywał się ze swoich obowiązków. Bezlitośnie zwalczał tych, którzy odważyli się sprzeciwić działaniom faszystów. Trudy codzienności, czyli więzienie i zabijanie innych ludzi, wynagradzał sobie spotkaniami z norweską dziewczyną. Na jej prośbę postanowił wysłuchać pani Soerensen. Nie pomógł jej jednak w uwolnieniu syna, natomiast jego zainteresowanie wzbudził naszyjnik kobiety. Za niewielkie pieniądze kupił go od niej, informując jednocześnie, że syn wymknął im się z rąk. Dał jej w ten sposób nadzieję, że syn żyje, podczas gdy naprawdę został on zamęczony podczas przesłuchania. Willi to typ bezlitosnego Niemca, oszukującego dla zysku, torturującego ludzi bez udowodnienia im winy.

Francja

Wśród podbitych przez faszystów państw znalazła się także Francja. Społeczeństwo francuskie nie było jednak bierne i, przeciwstawiając się rządom niemieckim, prowadziło działalność partyzancką. Udane akcje musiały być jednak okupione krwią innych ludzi. Wśród tych, którzy mieli zginąć podczas publicznej egzekucji, znalazł się ojciec Fanchette, dziewczyny pracującej w oberży. Młoda kobieta zdecydowanie popierała walkę z okupantem, sprzeciwiała się jego rządom w jej ojczyźnie. Niezbyt przyjaznemu zachowaniu dziewczyny dziwiła się Ruth, córka profesora Sonnenbrucha. Młodej kobiecie wydawało się, iż wszyscy powinni być przychylni artystce. Ona dawała przecież ludziom radość i piękno, oczekiwała więc w zamian uśmiechniętych twarzy i życzliwych spojrzeń. Dziwiło ją, że nie robiąc nikomu krzywdy, nie była osobą mile widzianą w Warszawie i w innych okupowanych miastach.

Stosunek społeczeństwa niemieckiego do hitleryzmu

Rodzina Sonnenbruchów stanowi dla autora tło do rozważań nad postawą, stosunkiem społeczeństwa niemieckiego do zbrodni dokonywanych przez rodaków – Niemców zahipnotyzowanych osobowością Hitlera, podporządkowanych jego obsesyjnej żądzy oczyszczenia świata z innych nacji.

Autor przedstawił stosunek Niemców do działań faszystów, motywy ich postępowania, a także uczucia, które nimi targały. Nie wszyscy byli bowiem zbrodniarzami, część z nich to po prostu tchórze, nie mający odwagi przeciwstawić się swoim zwierzchnikom, ulegający fałszywej propagandzie, w obawie o własny los gotowi zaprzedać samych siebie.

Oto postawy bohaterów dramatu:

I. czynne popieranie działań hitlerowców, akceptacja sposobów ich postępowania wobec podbitych państw, bezwzględne podporządkowanie się władzy Hitlera.

Willi – syn profesora Sonnenbrucha, wychowany na ideałach faszystowskiej organizacji Hitlerjugend, która wykształciła w nim cechy przydatne w służbie nazistom. Jest człowiekiem stanowczym, okrutnym, pewnym siebie i cynicznym. Wszystkie cechy jego charakteru i osobowości powodują, że jest on bezwzględnie oddany reżimowi. Hitlerowską ideologię przyjmuje jako jedynie słuszną i prawdziwą. Bez żadnych skrupułów i wątpliwości wciela ją w życie, uważając, iż żyć w Europie mają prawo tylko Niemcy – jako ludzie wyższej rasy. Aby mogli czuć się w niej swobodnie, musi być ona tylko niemiecka.
Willi jest człowiekiem inteligentnym i wykształconym. Ma dobry gust, zna się na sztuce, lubi piękne przedmioty. Nikogo nie dziwi więc fakt, iż naszyjnik pani Soerensen wzbudza jego zachwyt. Nie waha się przyjąć go od niej za niewielkie pieniądze. Podwójna moralność bohatera ujawnia się bardzo szybko. Z jednej strony bardzo kocha swoją matkę, z drugiej nie rozumie troski innej kobiety o życie swego syna. Świadome wprowadzenie w błąd pani Soerensen, sugerowanie ucieczki syna, który już nie żyje, ujawniają obłudę i okrucieństwo bohatera. Rzeczywiście robi wszystko zgodnie z tym, co mówi matce: „mamo, robię wszystko, żeby nazwisko Sonnenbruch wywierało na ludziach właściwe i mocne wrażenie. Są tacy, którzy drżą, gdy je usłyszą”.

Berta – żona profesora Sonnenbrucha, osoba bezkrytycznie przyjmująca informacje o działalności wojennej Niemców. Żyjąc sukcesami wojennymi Niemiec, nie bardzo potrafi zrozumieć postępowanie swojego męża, dlatego tak łatwo go oskarża: „Dla ciebie przykre jest wszystko to, czym żyje dziś każdy Niemiec. Wszystko, w co wierzymy i co kochamy”. Jest dumna ze swoich synów: z Eryka, który zginął na wojnie i Willego, bestialsko mordującego innych ludzi w imię wyższości narodu niemieckiego.

Liesel – synowa Sonnenbrucha, wdowa po Eryku, który zginął na wojnie. Jest kobietą przesyconą nienawiścią, za śmierć swego męża wini podbite narody. Zgorzkniała i mściwa nie potrafi nikomu wybaczyć, satysfakcję daje jej cudze nieszczęście. Zrobi wszystko, by tylko Joachim Peters, szukający w ich domu schronienia, nie uszedł cało. Nie żal jej nawet Ruth, która poniesie konsekwencje swoich czynów. Bez żalu powie: „Nie troszcz się, mamo. Ona tak lubi mocno żyć!”

II. postawa bierna

Profesor Sonnenbruch – ucieka od rzeczywistości we własny, zamknięty świat. Ogranicza się tylko do działalności naukowej. Choć jest przeciwny polityce Hitlera, nie potrafi wyraźnie przeciwstawić się jego metodom postępowania. Za wszelką cenę chce pozostać wierny swoim ideałom i zdecydowanie izoluje się od tego, czym żyją Niemcy. Nie przyjmuje w prezencie francuskiego koniaku od Ruth, tłumacząc „nie chcę niczego stamtąd”.

III. tchórzostwo, wynikające ze strachu o własne życie i los bliskich osób

Hoppe – to zwykły, przeciętny człowiek, który wbrew sobie został wciągnięty w system hitlerowskich działań. Nie jest on osobą zdolną przeciwstawić się czyimś nakazom. Podporządkowuje się swoim zwierzchnikom, choć niekiedy chciałby się im sprzeciwić. Troska o własną rodzinę jest dla niego ważniejsza. Wykonując wyrok na małym żydowskim chłopcu, tłumaczy, iż „dla niemieckiego człowieka sumieniem jest drugi niemiecki człowiek”. Strach przed Schulzem niszczy wszelkie dobre odruchy jego serca.

IV. niezależność, odwaga, kierowanie się uczuciami

Ruth – córka profesora Sonnenbrucha, artystka. Kocha życie, ludzi i cały świat. Nie bardzo rozumie, dlaczego inni odnoszą się do niej z rezerwą i nie są jej przychylni. Nie czuje się odpowiedzialna za to, co jej rodacy robią z innymi narodami. Śmiało wyraża swoje poglądy: „Właściwie co mnie to wszystko obchodzi? Nie robię nikomu nic złego”. Pochłonięta pracą artystyczną, wielokrotnie podkreśla, iż lubi „mocne życie”. Chce być świadkiem publicznej egzekucji dokonanej na ludności cywilnej, w ramach odwetu za udaną akcję francuskiego podziemia. Ruth nie jest jednak osobą bezduszną. Potrafi w sytuacji krytycznej pomóc, nie licząc się ze skutkami swojego działania. Rozumie położenie zbiegłego więźnia Joachima Petersa i dlatego pomaga mu w nieszczęściu. Motywy swego działania określa nad wyraz jasno „Mógłby pan jeszcze pomyśleć, że na przykład, robię to z politycznych sympatii dla pana, że chcę pomóc człowiekowi walczącemu z reżimem Hitlera, antyfaszyście, czy jak tam wy się nazywacie. Nie, proszę pana, nic a nic nie znam się na tych sprawach….” Podkreśla swoją niezależność „Przywykłam robić w życiu to, co chcę – i dotąd zawsze mi się udawało”.

V. postawa antyhitlerowska, czynny opór wobec niemieckiej agresji – walka podziemia

Joachim Peters – były asystent i przyjaciel prof. Sonnenbrucha. Ma świadomość zła szerzącego się w Europie. Wie, do czego wykorzystywane są badania naukowe i nie zgadza się z tym. Jego sprzeciw wyraża się w aktywnej walce z nazistami. Jest członkiem ruchu oporu, antyfaszystą. Jako zbiegły więzień z obozu koncentracyjnego schronienia szuka u profesora, ufając, że zgodnie z dawnym zapewnieniem pomoże mu w nieszczęściu. Niestety jego oczekiwania nie sprawdzają się. Wśród rodaków i ludzi bliskich czuje się samotny, wyizolowany. Nikt nie chce narażać dla niego swego życia.

Postawa „uczciwego, porządnego Niemca”

Jak powinien zachować się porządny, uczciwy Niemiec? To pytanie z pewnością wielokrotnie zadawał sobie profesor Sonnenbruch. Prowadząc badania naukowe, za wszelką cenę pragnął odizolować się od przytłaczającej go wojennej rzeczywistości. Miał świadomość, że Niemcy prowadzą bezsensowną walkę o panowanie w Europie. Pogardzał ludźmi, którzy dokonywali aktów przemocy, żal mu było tych, którzy ulegli hitlerowskiemu fanatyzmowi. Tak naprawdę nie chciał wiedzieć, do jakich celów stosowane są jego badania. Wolał żyć w swym zamkniętym świecie i bardzo dbał, by nikt go nie zniszczył. Uważał, iż to nie on powinien protestować. Na zarzuty swojej żony, iż nie czuje wspólnoty z niemieckim losem odpowiadał: „Prawdziwe Niemcy, te, o których warto myśleć (…) są we mnie”. Sprawdzianem jego postawy był stosunek do Joachima Petersa. Były asystent, obecnie zbiegły więzień, nie znalazł w jego domu schronienia. Profesor uważał, iż ten nie ma prawa burzyć jego spokoju, wymagać od niego poświęcenia ani oskarżać go o sprzyjanie faszystom. Twierdził, że to właśnie on przechowuje w sobie trwałe niemieckie wartości, które będą miały szansę odrodzić się po upadku hitlerowskich Niemiec. Zaskoczyło go stwierdzenie Petersa, iż „wolno narażać człowieka dla ratowania innego człowieka, jeżeli chodzi o rzeczy większe niż życie ludzkie”. Rozmowa z Petersem zburzyła jednak jego niewzruszoną postawę. Czy rzeczywiście on „uczciwy” Niemiec nie miał sobie nic do zarzucenia?

Problem odpowiedzialności

Czy społeczeństwo jest odpowiedzialne za zbrodnie swojego narodu? Odpowiedź na to pytanie wydaje się oczywista. Tak, jest odpowiedzialne. Autor dramatu nie ocenia jednak bohaterów. Przedstawia za to w pełni niemiecką rodzinę zdegradowaną przez hitlerowską ideologię. Każdy z jej członków postępuje zgodnie z własnym systemem wartości i nie czuje się odpowiedzialny za szerzące się wokół niego zło. Willi, Berta, Liesel są podporządkowani do tego stopnia narzuconemu systemowi, że wydaje im się, iż Niemcy naprawdę mają prawo do decydowania o losach innych narodów. Obojętność profesora Sonnenbrucha na zło jest milczącą zgodą na nie. Milczenie i bierność są przyzwoleniem na zbrodnicze działania Hitlera. Istotną sprawą jest uświadomienie sobie odpowiedzialności za własne czyny i sposób postępowania. Podczas wojny naprawdę uczciwy Niemiec nie mógł wprost wyrażać swoich poglądów i opinii. Czuł się obco wśród innych Niemców, którzy zahipnotyzowani własną mocą, ideologią hitlerowską nie uznawali ludzkiej słabości nawet we własnej rodzinie. Wszystkich, którzy mieli inne zdanie niszczyli w imię wyższości narodu niemieckiego. Wybór między dobrem a złem okazał się trudny. Na ludzki odruch stać było jedynie Ruth, która nie potrafiła się jednak do niego przyznać.

Przedmioty – symbole

W każdej odsłonie pierwszego aktu pojawiają się przedmioty, które znajdą się także w kolejnych aktach.

jabłko – którym Hoppe poczęstował żydowskie dziecko, mające za chwilę ponieść śmierć z jego rąk, pojawiło się także w scenie, kiedy bohater był gościem u Sonnenbruchów. Tam profesor poczęstował jabłkiem syna Hoppego, wywołując tym samym wyrzuty sumienia byłego woźnego

naszyjnik – wyłudzony przez Willego od pani Soerensen, stał się prezentem na szczególne okazje i ozdobił szyję jego matki na uroczystości związanej z trzydziestoleciem pracy naukowej profesora

francuski koniak – podarunek od Ruth dla ojca, przywieziony z okupowanej przez Niemców Francji, którym pogardził profesor, dając tym samym do zrozumienia, iż nie chce mieć nic wspólnego z tym, co dzieje się na świecie.

Zobacz:

Niemcy Kruczkowskiego – pytania i odpowiedzi

Joachim Peters – bohater literacki

Jak pisać o wojnie?