Metryczka bohatera
Lektura: Opowieść wigilijna Karola Dickensa.
Kim był: londyńskim kupcem.
Najważniejsze wydarzenia w życiu:
- zerwanie z narzeczoną,
- śmierć współpracownika.
Moment przełomowy: pojawienie się w jego sklepie duchów w noc wigilijną.
Pierwsze święta Scrooge’a filantropa – szereg dobrych uczynków:
- posłanie indyka rodzinie buchaltera,
- przyjęcie do pracy jego syna,
- odwiedzenie zaniedbywanego siostrzeńca.
Dalsze życie: życie filantropa.
W jakich motywach może pojawić się bohater?
Skąpstwo
Scrooge należy do bogatej galerii skąpców, sknerów, którzy najbardziej na świecie cenili złoto, z którego to powodu byli nieszczęśliwi i samotni.
Takie postacie spotkamy zwłaszcza wśród bezwzględnych bankierów, kupców i bogaczy.
W literaturze dziecięcej taką postacią jest np. pan Mudrowicz z Szaleństw panny Ewy Kornela Makuszyńskiego. Ów ponury i groźny człowiek był bezwzględny wobec swych dłużników, niewrażliwy na ich krzywdę. Budził jedynie strach i ludzką nienawiść. Dopiero uśmiech i serce dziecka – wrażliwej, optymistycznej i dostrzegającej w nim nieszczęśliwego człowieka Ewuni – obudził w nim sumienie, uśpioną wrażliwość i chęć pomocy innym.
W trakcie późniejszej nauki poznacie inne podobne postacie – tytułowego bohatera sztuki Moliera Skąpiec czy bohaterów powieści Balzaka (Eugenia Grandet, Ojciec Goriot).
Pieniądz, chciwość
Omawiając postać Scrooge’a, trudno nie pamiętać o motywie bogactwa, pieniądza, chciwości. Bohater Opowieści wigilijnej należy do osób, dla których pieniądze są najważniejsze. To właśnie postawienie w życiu na bogactwo czyni takich bohaterów jak on ludźmi niewrażliwymi, obojętnymi na los innych, niedostrzegającymi krzywdy, biedy, nieszczęścia.
Jest także druga strona medalu – ludzie tacy jak Scrooge nie są szczęśliwi, izolują się od ludzi, za swe skąpstwo płacą samotnością, troska o pieniądze odbiera im radość życia, a także ludzki szacunek i współczucie. Scrooge nie ma np. z kim spędzić świąt Bożego Narodzenia.
Prawda, iż pieniądze nie dają szczęścia, zawarta jest także w wielu baśniach, np. o Kocie w Butach, Kopciuszku, rybaku i złotej rybce.
Także mit o królu Midasie opowiada o władcy, którego marzeniem było to, by wszystko w jego otoczeniu zamieniało się w złoto – z tego powodu cierpiał głód i był narażony na stresy, wszystko bowiem w jego otoczeniu zamieniało się w przeklęty kruszec. Spełnienie marzenia stało się dla niego udręką.
Również bankier z Małego księcia, którego świat kręci się wokół pieniądza, nie jest, podobnie jak Scrooge, człowiekiem szczęśliwym.
Czasami żądza złota wiąże się z żądzą władzy: o koronie marzyła tytułowa bohaterka sztuki Słowackiego – Balladyna czy liczni bohaterowie baśni, np. siostry Kopciuszka. Ich nadmierna chciwość została jednak ukarana: złe siostry nie zdobyły korony, a Balladyna złamała wszelkie zasady moralne, za co spotkała ją kara niebios – śmierć od pioruna.
Wewnętrzna przemiana
Warto jednak pamiętać, że Ebenezer Scrooge, podobnie jak pan Mudrowicz z Szaleństw panny Ewy, przeżył metamorfozę i dzięki niej ze sknery, człowieka zamkniętego i niewrażliwego, zdziwaczałego i skąpego przerodził się w dobroczyńcę.
Inni bohaterowie, którzy przeszli wewnętrzną przemianę, to np. Jacek Soplica, bohater Pana Tadeusza, z dumnego zawadiaki przemieniony w pokornego mnicha czy Jurand ze Spychowa z Krzyżaków (przestał być dumnym, mściwym rycerzem, a stał się pokornym chrześcijaninem wybaczającym okrutnym wrogom).
Przemianę z poganina w chrześcijanina przeszedł bohater Quo vadis Sienkiewicza Marek Winicjusz, a ze zdrajcy ojczyzny, hulaki i zawadiaki we wzorowego żołnierza, narzeczonego, a potem męża i ojca rodziny przeistoczył się Andrzej Kmicic, bohater Potopu Sienkiewicza. Wszyscy wymienieni bohaterowie przeżyli przemianę z postaci negatywnych w pozytywne. Jednakże zdarzają się w literaturze i odwrotne przypadki, np. przypadek Makbeta, bohatera sztuki Szekspira, który z wiernego królewskiego wodza przeistoczył się w królobójcę albo metamorfoza bohatera Siłaczki, doktora Obareckiego – na studiach idealisty, w dorosłym życiu – konformisty.
Zło, egoizm, niewrażliwość
Scrooge należy do bogatej galerii postaci negatywnych, niewrażliwych na los innych, egoistycznych, ogarniętych jedynie żądzą pieniądza. Warto o nim pisać przy takich tematach, jak moralność, przemiana moralna czy hierarchia wartości (na szczycie tej hierarchii przed przemianą stał u niego pieniądz).
Scrooge jednak zatrzymał się w porę, przeszedł duchową przemianę. Balladynę żądza władzy i pieniędzy przywiodła do złamania wszelkich zasad moralnych i w efekcie do śmierci, która była karą niebios za niemoralne, bezwzględne i okrutne postępowanie z siostrą, matką, mężem i obcymi ludźmi.
Boże Narodzenie, Nowy Rok
Ważnym motywem, w którym pojawia się postać Scrooge’a, są święta.
Motyw ten ma nie tylko wydźwięk religijny. Bardzo częste w literaturze i filmie sceny świąteczne i noworoczne służą opisowi obyczajów, przywodzą na myśl tradycje, wartości rodzinne. To przy świątecznym stole bohater niejednokrotnie konfrontuje się z rodziną, ma okazję do przemyślenia swoich relacji z bliskimi. Święta i Nowy Rok stają się też okazją do rachunku sumienia, skłaniają do refleksji na temat: jaki jestem wobec bliskich i obcych?, jak postępuję?, czy jestem szlachetną osobą?, czy mam to, co w życiu najważniejsze? O właśnie takiej konfrontacji mowa w Opowieści wigilijnej. Do takiego właśnie wigilijnego rachunku sumienia zostaje skłoniony przez postacie duchów Ebenezer Scrooge.
Kolejna świąteczna i noworoczna konfrontacja to zderzenie bogactwa z biedą, człowieka zamożnego z człowiekiem ubogim. Taka właśnie konfrontacja następuje w utworze Dickensa. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia np. w Chłopach Reymonta (święta bogatych gospodarzy i święta komorników) czy w baśni Andersena Dziewczynka z zapałkami, w której to uboga, zmarznięta, głodna tytułowa bohaterka umiera w noworoczną noc, podczas gdy obok świętują przy zastawionych stołach bogaci, syci, radośni ludzie…
Inne utwory, w których istotny jest motyw Bożego Narodzenia bądź Nowego Roku to np. Noelka Małgorzaty Musierowicz czy ostatnia powieść autorki Jeżycjady – Język Trolli, której akcja rozpoczyna się w sylwestra we współczesnym Poznaniu.
Warto też pamiętać, że święta i Nowy Rok są tłem dla wielu bajek o współczesnych kopciuszkach (np. Dziennik Bridget Jones – film i książka).
Inni negatywni bohaterowie
Prócz skąpców to np.
Tyran – zły władca
- Kreon z Antygony;
- Tytułowa bohaterka Balladyny;
- Car z Reduty Ordona.
Zła macocha
Macocha z baśni, np. z Kopciuszka.
Zła córka
Tytułowa bohaterka Balladyny.
Niewierna żona
Bohaterka ballady Lilie.
Konformista służalec
Urzędnicy z opowiadań Czechowa.
Zdrajca
Janusz i Bogusław Radziwiłłowie z Potopu, Kuklinowski z Potopu .
Wróg
- Zygfryd de Löwe z Krzyżaków;
- najeźdźcy z ballady Świteź;
- zły czarodziej lub zła wróżka;
- zła wróżka z baśni, np. o śpiącej królewnie;
- Lord Voldemort z powieści o Harrym Potterze.
Postacie skąpców w literaturze
- Harpagon ze Skąpca Moliera,
- Pan Mudrowicz z Szaleństw panny Ewy Kornela Makuszyńskiego.
Ludzie, którym pieniądze przysłoniły świat i złamały życie:
- Król Midas z mitu (chciał, by wszystko w jego otoczeniu zamieniało się w złoto);
- Bankier z Małego księcia (jedynie liczył pieniądze, nie znał innych wartości);
- Balladyna (pieniądze i władza);
- Siostry i macocha Kopciuszka (pieniądze i władza);
- Bracia właściciela Kota w Butach;
- Rybak z baśni o rybaku i złotej rybce.
Ludzie, którzy przeszli pozytywną przemianę wewnętrzną:
- Jacek Soplica,
- Jurand ze Spychowa,
- Andrzej Kmicic,
- Marek Winicjusz.
Zobacz: