Opowieść wigilijna

Lektura w epoce

Stop! Jesteś w epoce wiktoriańskiej.

W Anglii znów panuje ważna królowa, za jej czasów państwo staje się potęgą kolonialną, a moda i obyczaje królowej staną się dyktatem dla całej Europy.
Anglia widać ma szczęście do silnych monarchiń – dobrze kojarzymy królową Elżbietę z czasów Szekspira (to była epoka elżbietańska). Królowa Wiktoria jest surowa – wymaga skromności, pracowitości, skromnych strojów, skromnego obycia. I taka jest EPOKA WIKTORIAŃSKA . Trwała 64 lata – aż do 1901 roku!

Stop! – jesteś w realizmie!

Realizm – tak nazywa się epokę następująca po romantyzmie – w Europie nieco wcześniej niż w Polsce. Jest to bardzo ważny moment w rozwoju prozy europejskiej, piszą mistrzowie tacy jak Balzac, Dumas, w Polsce Prus, a w Anglii właśnie Karol Dickens. Powstają największe powieści, model powieściowy definitywnie okazuje się najpopularniejszy, modne stają się też powieści historyczne.

Uwaga – realizm to więcej niż prąd w literaturze XIX wieku.

• REALIZM – to sposób tworzenia znany od antyku – wiernie naśladujący rzeczywistość nieznoszący fantazji (trwa nadal).
• REALIZM – to właśnie nazwa epoki, w której dominował – i to nie tylko w literaturze, ale i innych dziedzinach sztuki – np. w malarstwie.
• REALIZM – to postawa życiowa. Człowiek twardo stojący na ziemi, zdrowo myślący, wierzący tylko w fakty, nie wyobrażenia – to realista.

Jaki cel stawiają sobie realiści?

• Pokazać prawdę o świecie, o społeczeństwie.
• Pokazać codzienność swoich czasów.
• Pokazać los bohaterów tak, by propagować dobre ideały i zwalczać zło.
• Szukać przyczyn niedobrych zjawisk, które zachodzą na świecie: niesprawiedliwości, biedy, nieszczęść.

Ulubione tematy realistów to:

• codzienne życie,
• miasto,
• społeczeństwo,
• dziecko, kariera,
• historia.

Geneza

Karol Dickens napisał Opowieść wigilijną w 1843 roku. Akcję umieścił na obrzeżach Londynu – Camden Town, gdzie zamieszkała jego rodzina – tam umieszcza rodzinę biednego Tima. Świadczy to o tym, że pisarz włączał w dwoje książki doświadczenia z własnego życia, one poddawały mu pomysły na książki.

Tytuł

Opowieść wigilijna – ujmuje istotę treści – powieść jest nastrojową historią o pewnym Bożym Narodzeniu w zimowym dziewiętnastowiecznym Londynie…

Autor

Karol Dickens. Bardzo ważny pisarz angielski. Inne jego słynne powieści to Dawid Copperfield i Klub Pickwicka. Uważa się, że właśnie Dickens na zawsze utrwalił w literaturze portret wiktoriańskiej Anglii.

Gatunek

Powieść, ale czy realistyczna? Raczej przypowieść fantastyczna.

• Przypowieść cechuje się tym, że pokazane zdarzenia są ilustracją jakiejś prawdy – tu los Ebenezera uczy, że pieniądze to marna wartość w życiu, w którym brak ludzi i miłości.
• Fantastyczna, bo niebagatelną rolę odgrywają w całej akcji duchy. Realistę, który sięga po duchy może tłumaczyć tylko czar Bożego Narodzenia.

Motyw powieści

Rodzina, święta Bożego Narodzenia, a także wartości w życiu – mogą być tematami przewodnimi egzaminu.

Powtórz sobie:
Wartość rodziny i miłości bliskich to jeden z najważniejszych tematów.

 

Opowieść wigilijna – sposób na zapamiętanie treści

Zdarzenia wigilijnej londyńskiej nocy łatwo zapamiętać – zwłaszcza, że nie ma chyba nikogo kto nie widziałby ekranizacji powieści Dickensa (co rok na święta, na jakimś kanale musi się pojawić).
Utrwal sobie sposobem plotkarskim: kto –co – gdzie – kiedy – i z jakim skutkiem.

Kto

Ebenezer Scrooge. Stary, skąpy właściciel kantoru, nie obchodzi go nic oprócz pieniędzy.

Co

Przeżywa niezwykłe święta Bożego Narodzenia. Świątecznej nocy pojawiają mu się cztery duchy:

• Duch zmarłego wspólnika Johna Marleya, który zapowiada wizyty następnych duchów.

• Duch przeszłości – minionych świąt zabiera Scrooge’a w przeszłość – do czasów jego dzieciństwa i młodości. Pokazuje moment, w którym bohater zgubił sens życia.

• Duch teraźniejszych świąt zabiera go na wycieczkę po Londynie – pokazuje biedę kancelisty i jego rodziny, nieszczęście kalekiego Tima, którego nie ma za co leczyć, święta siostrzeńca Freda. Ważne jest, iż mimo że był niedobry dla swoich bliskich – piją jego zdrowie i dobrze mu życzą, współczują mu, bo choć ma pieniądze – jest sam…

• Duch przyszłych świąt Bożego Narodzenia pokazuje Scrooge’owi jego śmierć. Otóż umarł – ale nikogo to nie obchodzi, nikt nie wybiera się na jego pogrzeb, ludzie wspominają go źle. Płyta nagrobna z własnym nazwiskiem bardzo porusza Scrooge’a – obiecuje przemianę, pomoc bliźnim i szacunek dla Świąt Bożego Narodzenia.

Z jakim skutkiem?

Bardzo dobrym – pomaga siostrzeńcowi i swojemu kanceliście, staje się dobrym człowiekiem, pomaga chorym i sierotom – nade wszystko łoży na leczenia Toma, dzięki czemu chłopiec wraca do zdrowia.

Kiedy i gdzie to było?

W jedno ze świąt Bożego Narodzenia, w wiktoriańskim Londynie czasów Karola Dickensa…

 

Opowieść wigilijna – trzy najważniejsze pytania

Co jest głównym tematem powieści?

• Może ktoś powie – czar Bożego Narodzenia, historia jednej świątecznej nocy Ebeezera Scrooge’a, samotnego skąpca.

• Tak, ale najważniejszym tematem utworu jest PRZEMIANA, jakiej uległ główny bohater. Przemiana ze skąpego, egoistycznego, nieprzyjemnego jegomościa w sympatycznego, dobrotliwego starszego pana. Czy taka przemiana jest możliwa? Dickens dowodzi, że tak, i pokazuje, w jaki sposób może zaistnieć.

Czemu Opowieść wigilijna zawdzięcza popularność?

• Nastrojowi bliskiemu sercu całej Europy, zwłaszcza w świąteczny czas. Dickens korzysta z magii świąt Bożego Narodzenia – tego wyjątkowego czasu, kiedy ludzie mają potrzebę bycia z bliskimi, doceniają miłość i rodzinę, kiedy nikt nie powinien być sam. Potrafi świetnie ten nastrój oddać – pokazując zimowy Londyn, zaglądając do okien domów, i wywołując świąteczne duchy.

• Wzruszającej fabule – trochę baśniowej, szczęśliwie zakończonej, pokazującej nieszczęście, ale i radość – któż nie lubi historii o duchach z happy endem w finale?

• Filmowi – w naszych czasach Opowieść wigilijną Dickensa spopularyzował film – to jedna z wielokrotnie filmowanych i najczęściej emitowanych w święta historii.

Jakie przesłanie zawarł w Opowieści wigilijnej Karol Dickens?

Opowieść wigilijna odpowiada na pytanie, co jest właściwie sensem i wartością życia. Okazuje się, że jest nią miłość, pomoc bliźnim, a nie pieniądz.

Dickens zawarł w opowieści:

• potępienie chciwości, egoizmu, samolubstwa, obojętności na cudze cierpienie,
• protest przeciw władzy pieniądza, który zawładnął życiem Scrooge’a i jego wspólnika Marleya,
• potępienie zmarnowanego życia – a za takie uważa pisarz życie samotne, bez miłości, we władzy pieniądza,
• pochwałę miłości. I jest to być może najważniejszy przekaz tej książki – miłość, wyrozumiałość wiodą do dobra, należy się nawet paskudnym typom w rodzaju Scrooge’a – może ich przemienić w jednostki… znośne.

 

Serwis pytań

Na jakiej zasadzie Dickens prezentuje świat w swojej powieści?

Na zasadzie kontrastu. Są tu osoby dobre i złe, czyny dobre i złe, uczucia pozytywne i negatywne. Scrooge należy początkowo do „obozu negatywów”, ale przeistacza się i przechodzi na stronę dobra.

Wartości przeciwstawiane prawem kontrastu to:

• miłość – egoizm
• szczodrość – skąpstwo
• rodzina – samotność

Jaki typ bohatera uosabia Scrooge?

• Scrooge to jeden z literackich symboli skąpstwa. Jeśli szukać drugiego – to może z nim rywalizować tylko Molierowski Harpagon. Są to postacie, które oślepiła władza pieniędzy – ich los zaś dowodzi, że nie jest to wartość, która powinna stać się sensem życia.

• Drugi typ – Scrooge to bohater przemieniony. Na początku ponury, antypatyczny skąpiec – w końcu przyjazny światu dobrodziej. Początkowo „Przemykał samotnie między ludźmi i z całą premedytacją odstraszał wszelkie odruchy życzliwości”. Na końcu „Niektórzy śmiali się z tej nagłej przemiany, ale Scrooge nic sobie z tego nie robił. […] Sam był szczęśliwy i niezwykłą radość dawało mu sprawianie przyjemności innym”.

Podziel postacie powieści na osoby realistyczne i fantastyczne.

Postacie fantastyczne to cztery duchy:

• Duch Johna Marleya,
• Duch Przeszłych Wigilii,
• Duch Teraźniejszych Świąt Bożego Narodzenia,
• Duch Przyszłych Wigilii.

Postacie realistyczne to:

• Ebenezer Scrooge,
• jego kancelista Bob Crathit,
• jego rodzina, siostrzeniec Scrooge’a – Fred.

Zestaw najważniejsze pouczenia, które przyniosły duchy:

• Duch wspólnika – Johna Marleya swoim przykładem chce przestrzec Scrooge’a przed zmarnowanym życiem:„Pomaganie innym powinno stać się moim najważniejszym interesem (…). Interesy – to ostatnia rzecz, jakiej warto poświęcić życie”. „Na każdym człowieku ciąży obowiązek duchowego bratania się ze swoimi bliźnimi”.

• Duch Przeszłych Wigilii pokazuje Scrooge’owi, co stracił – miał przecież rodzinę, szanse na miłość.

• Duch Teraźniejszych Świąt Bożego Narodzenia pokazuje wielkoduszność i zarazem kłopoty dobrych ludzi z otoczenia Scrooge’a. Siostrzeniec mówi mu – o nim – ważną prawdę: „Przecież nikt przez niego nie cierpi, jedynie on sam”.

• Duch Przyszłych Wigilii uświadamia mu jaką tragedią jest umrzeć nie pozostawiając po sobie jednej łzy i cierpienia bliskich.

Ebenezer Scrooge – bohater literacki

Ebenezer Scrooge – bohater literacki

Kim był?
Londyńskim kupcem.

Najważniejsze wydarzenia w życiu:

• Zerwanie z narzeczoną
• Śmierć współpracownika

Moment przełomowy: pojawienie się w jego sklepie duchów w noc wigilijną

• Pierwsze święta Scrooge’a filantropa – szereg dobrych uczynków:
  • Posłanie indyka rodzinie buchaltera.
  • Przyjęcie do pracy jego syna.
  • Odwiedzenie zaniedbywanego siostrzeńca.
• Dalsze życie: życie filantropa

 

W jakich motywach może pojawić się ta postać?

Skąpstwo

Scrooge należy do bogatej galerii skąpców, sknerów, którzy najbardziej na świecie cenili złoto, z którego to powodu byli nieszczęśliwi i samotni.
Takie postacie spotkamy zwłaszcza wśród bezwzględnych bankierów, kupców i bogaczy.

W literaturze dziecięcej taką postacią jest np. pan Mudrowicz z Szaleństw panny Ewy Kornela Makuszyńskiego. Ów ponury i groźny człowiek był bezwzględny wobec swych dłużników, niewrażliwy na ich krzywdę. Budził jedynie strach i ludzką nienawiść. Dopiero uśmiech i serce dziecka – wrażliwej, optymistycznej i dostrzegającej w nim nieszczęśliwego człowieka Ewuni – obudził w nim sumienie, uśpioną wrażliwość i chęć pomocy innym.

Pieniądz, chciwość

Omawiając postać Scrooge’a, trudno nie pamiętać o motywie bogactwa, pieniądza, chciwości. Bohater Opowieści wigilijnej należy do osób, dla których pieniądze są najważniejsze. To właśnie postawienie w życiu na bogactwo czyni takich bohaterów jak on ludźmi niewrażliwymi, obojętnymi na los innych, niedostrzegającymi krzywdy, biedy, nieszczęścia.

Jest także druga strona medalu – ludzie tacy jak Scrooge nie są szczęśliwi, izolują się od ludzi, za swe skąpstwo płacą samotnością, troska o pieniądze odbiera im radość życia, a także ludzki szacunek i współczucie. Scrooge nie ma np. z kim spędzić świąt Bożego Narodzenia.

• Prawda, iż pieniądze nie dają szczęścia, zawarta jest także w wielu baśniach, np. o Kocie w Butach, Kopciuszku, rybaku i złotej rybce.
• Także mit o królu Midasie opowiada o władcy, którego marzeniem było to, by wszystko w jego otoczeniu zamieniało się w złoto – z tego powodu cierpiał głód i był narażony na stresy, wszystko bowiem w jego otoczeniu zamieniało się w przeklęty kruszec. Spełnienie marzenia stało się dla niego udręką.
• Również bankier z Małego księcia, którego świat kręci się wokół pieniądza, nie jest, podobnie jak Scrooge, człowiekiem szczęśliwym.

Czasami żądza złota wiąże się z żądzą władzy: o koronie marzyła tytułowa bohaterka sztuki Słowackiego – Balladyna czy liczni bohaterowie baśni, np. siostry Kopciuszka. Ich nadmierna chciwość została jednak ukarana: złe siostry nie zdobyły korony, a Balladyna złamała wszelkie zasady moralne, za co spotkała ją kara niebios – śmierć od pioruna.

Wewnętrzna przemiana

Warto jednak pamiętać, że Ebenezer Scrooge, podobnie jak pan Mudrowicz z Szaleństw panny Ewy, przeżył metamorfozę i dzięki niej ze sknery, człowieka zamkniętego i niewrażliwego, zdziwaczałego i skąpego przerodził się w dobroczyńcę.

Inni bohaterowie, którzy przeszli wewnętrzną przemianę, to np. Jacek Soplica, bohater Pana Tadeusza, z dumnego zawadiaki przemieniony w pokornego mnicha czy Jurand ze Spychowa z Krzyżaków (przestał być dumnym, mściwym rycerzem, a stał się pokornym chrześcijaninem wybaczającym okrutnym wrogom).

Przemianę z poganina w chrześcijanina przeszedł bohater Quo vadis Sienkiewicza Marek Winicjusz, a ze zdrajcy ojczyzny, hulaki i zawadiaki we wzorowego żołnierza, narzeczonego, a potem męża i ojca rodziny przeistoczył się Andrzej Kmicic, bohater Potopu Sienkiewicza. Wszyscy wymienieni bohaterowie przeżyli przemianę z postaci negatywnych w pozytywne. Jednakże zdarzają się w literaturze i odwrotne przypadki, np. przypadek Makbeta, bohatera sztuki Szekspira, który z wiernego królewskiego wodza przeistoczył się w królobójcę albo metamorfoza bohatera Siłaczki, doktora Obareckiego – na studiach idealisty, w dorosłym życiu – konformisty.

Zło, egoizm, niewrażliwość

Scrooge należy do bogatej galerii postaci negatywnych, niewrażliwych na los innych, egoistycznych, ogarniętych jedynie żądzą pieniądza. Warto o nim pisać przy takich tematach, jak moralność, przemiana moralna czy hierarchia wartości (na szczycie tej hierarchii przed przemianą stał u niego pieniądz).

Scrooge jednak zatrzymał się w porę, przeszedł duchową przemianę. Balladynę żądza władzy i pieniędzy przywiodła do złamania wszelkich zasad moralnych i w efekcie do śmierci, która była karą niebios za niemoralne, bezwzględne i okrutne postępowanie z siostrą, matką, mężem i obcymi ludźmi.

Boże Narodzenie, Nowy Rok

Ważnym motywem, w którym pojawia się postać Scrooge’a, są święta.
Motyw ten ma nie tylko wydźwięk religijny. Bardzo częste w literaturze i filmie sceny świąteczne i noworoczne służą opisowi obyczajów, przywodzą na myśl tradycje, wartości rodzinne. To przy świątecznym stole bohater niejednokrotnie konfrontuje się z rodziną, ma okazję do przemyślenia swoich relacji z bliskimi. Święta i Nowy Rok stają się też okazją do rachunku sumienia, skłaniają do refleksji na temat: jaki jestem wobec bliskich i obcych?, jak postępuję?, czy jestem szlachetną osobą?, czy mam to, co w życiu najważniejsze? O właśnie takiej konfrontacji mowa w Opowieści wigilijnej. Do takiego właśnie wigilijnego rachunku sumienia zostaje skłoniony przez postacie duchów Ebenezer Scrooge.

Kolejna świąteczna i noworoczna konfrontacja to zderzenie bogactwa z biedą, człowieka zamożnego z człowiekiem ubogim. Taka właśnie konfrontacja następuje w utworze Dickensa. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia np. w baśni Andersena Dziewczynka z zapałkami, w której to uboga, zmarznięta, głodna tytułowa bohaterka umiera w noworoczną noc, podczas gdy obok świętują przy zastawionych stołach bogaci, syci, radośni ludzie…

Zobacz:

Opowieść wigilijna na lekcji

Opowieść wigilijna na egzaminie

Dawid Copperfield – Karol Dickens

Opowieść wigilijna – pytania i odpowiedzi

Przedstaw kolejne zjawy pojawiające się w domu Scrooge’a (Opowieść wigilijna)

Nakreśl sylwetkę Scrooge’a bohatera Opowieści wigilijnej