Co koniecznie trzeba pamiętać z ogólnych założeń nowej epoki – w Europie zwanej realizmem, w Polsce pozytywizmem?

Nowy, potężny kierunek, który wkrótce ogarnie cały kontynent, a w Polsce przyjmie postać pozytywizmu, to realizm. Za jego początek uznaje się mniej więcej połowę wieku – rok 1850 (w Polsce jeszcze romantyzm). Rozkwit literatury realistycznej przypada na drugą połowę XIX wieku. Dzięki niej możemy poznać prawdę o stuleciu wojen, powstań, rewolucji – PRAWDĘ – bo istotą realizmu są fakty, prawdziwy obraz rzeczywistości. Jeśli to Dickens opisał Londyn, Balzak Paryż, a Prus Warszawę, możemy mieć poczucie, że tak te miasta wówczas wyglądały i tak toczyło się w nich życie.

W rezultacie materiał do zapamiętania z tego działu to przede wszystkim orientacja w ważnych – obszernych– powieściach realistów. Ważna jest też propozycja filozofów i socjologów, wpłynęła bowiem na kształt literatury i sztuki. A głosili program pozytywny: praca nad społeczeństwem, użyteczność, praktycyzm. Jesteśmy więc w Europie, w realizmie, zdecydowanie na ziemi, a nie wśród duchów i obłoków.

Jakie to były czasy?

  • Stolicą Europy był Paryż. Nadawał ton modzie, wymagał od człowieka swoich czasów: koneksji, urody, pieniędzy. Bywania w teatrach i operze – a bywano w tych przybytkach kultury tłumnie – w odpowiednim stroju i towarzystwie. Gdy pod paryską operę zajeżdżały karety i wysiadały z nich obwieszone perłami damy, w rynsztokach Paryża kwitły prostytucja, złodziejstwo i przestępstwo, istniała bieda i nieszczęście. Podobnie było w Londynie, Wiedniu.
  • W Anglii rozpoczyna się epoka wiktoriańska (tak nazywa się 64 lata panowania królowej Wiktorii: 1837-1901). Epoce tej przyświecają ideały skromności, powściągliwości, oszczędności. Cechuje ją surowość obyczajów. Wiktoriańska Anglia to potęga kolonialna i kraj rozwijającego się mieszczaństwa. Programowo bardziej moralna, surowa niż rozbawiony Paryż. Ale siła pieniądza i tu, i w całej Europie, tak samo wzrasta.
  • Świat bardzo się zmienia: zwykłą rzeczą staje się pociąg, XIX wiek jest odkrywcą i użytkownikiem pary i elektryczności. Działa telegraf, a od 1876 roku telefon. W Londynie zostaje uruchomione metro, Nobel już wynalazł dynamit, ludzie znają fotografię. Rozwija się wielonakładowa prasa – a to oznacza błyskawiczny obieg informacji. Ludzie po prostu inaczej żyją, rozwija się przemysł, koniec wieku zabłyśnie osiągnięciami takimi jak samochód i kino. Są to więc czasy niezwykłe: pary i prasy, elektryczności i handlu, przemysłu i… sportu! Sport i moda na zdrowy styl życia stały się modne właśnie w drugiej połowie XIX wieku.

Uwaga!
To jest ważne i tego szukaj w powieściach! Taki świat odnajdziesz na kartach obowiązkowych lektur – bo jednym z założeń literatury realistycznej jest wiernie opisać swoją rzeczywistość.

 

Zaobserwuj skutki filozofii pozytywnej w literaturze

Pisarze realiści uważają się niemal za naukowców
Twierdzili, że funkcjonują podobnie jak uczeni badający przyrodę i prawa rządzące światem, z tym, że oni – artyści – badają społeczeństwo. Literatura drugiej połowy XIX wieku rzeczywiście niemalże naukowymi metodami badała społeczeństwo, analizując jego cechy, mechanizmy i rządzące nim prawa. Są to narodziny socjologii – a jej autorem i twórcą był August Comte.

Jednym z pierwszych wielkich pisarzy socjologów jest Honoriusz Balzak. W cyklu Komedia ludzka postawił sobie za cel opisanie społeczeństwa, w którym żył, i przedstawienie pewnych diagnoz na jego temat i rządzących nim mechanizmów. Dokonał tego, portretując charakterystyczne typy i warstwy ówczesnego społeczeństwa, Balzak pierwszy dokonał jego wszechstronnej charakterystyki. Ukazał kształtowanie się nowego układu sił, w którym wszystkie zależności oparte są już nie tylko na pochodzeniu społecznym (choć i ono nadal było ważne), lecz przede wszystkim na pieniądzu. I to jest ważne dokonanie pisarza.

Rodzi się naturalizm
Naturalizm w literaturze to w pewnym sensie konsekwencja realizmu – zdominuje ostatnie dziesięciolecia XIX wieku. Naturaliści jeszcze bardziej niż realiści pragnęli upodobnić używane przez siebie metody do tych stosowanych w naukach eksperymentalnych, nie pomijali, a podkreślali biologiczną stronę istnienia. Styl naturalistyczny obfituje w drastyczne opisy, ukazujące ciemne strony życia, o których wcześniej rzadko można się było dowiedzieć z literatury.

Przedstaw założenia, twórców i przykłady naturalizmu w Europie

Program – filozofia pozytywna

Zręby założeń filozofii pozytywnej przydadzą Ci się na każdym kroku interpretowania prozy XIX wieku. To kontekst, bez którego ani rusz na maturę.

  • Pozytywizm to jeden z głównych nurtów filozofii XIX nawiązujący do niektórych pomysłów oświeceniowych. Tylko w Polsce nazywa się tak całą epokę literacką – ale właśnie bezpośrednio od teoretycznych dzieł filozofów europejskich.
  • W połowie XIX wieku terminy „filozofia pozytywna”, „pozytywizm” stały się popularne za sprawą sześciotomowego dzieła francuskiego filozofa i socjologa Augusta Comte’a – Kursu filozofii pozytywnej. Autor wskazywał w nim na konieczność zreformowania życia społecznego tak, aby zapanowały w nim ład, harmonia i aby służyło postępowi. Wierzył, że w osiągnięciu szczęścia pomoże ludzkości rozwój wiedzy naukowej.
  • Słowo „pozytywny” – którego dzisiejsze znaczenie kojarzymy po prostu z dobrem – jako określenie nowej filozofii miało zabarwienie nieco odmienne od współczesnego. Francuskie positive znaczy: ścisły, realny, pewny, a łacińskie positivus to: prawdziwy, jednoznaczny. Twórcy filozofii pozytywnej zakładali bowiem, że dzieje ludzkości zmierzają w prawidłowym kierunku i prowadzą ku dobru. Dzięki rozwojowi nauki następuje stopniowe doskonalenie natury ludzkiej, a solidarność i wzajemna współpraca członków społeczeństwa doprowadzą do szczęśliwszych form bytowania ludzkości. Inni ważni teoretycy epoki – John Stuart Mill, Hipolit Taine i Herbert Spencer.

Z postulatów Comte’a

  • Znów górą wiedza – rozwój nauki przyczyni się do szczęścia ludzkości.
  • Społeczeństwo ludzkie można badać takimi samymi metodami jak przyrodę, odnajdując w nim przeróżne typowości i zależności. Po co? Dla dobra ludzkości. Dzięki tej możliwości ludzkość może się uporać z większością problemów społecznych: nierównością i związaną z nią nędzą, a nawet z wyniszczającymi wojnami.
  • Wiara w ludzkość – jej świadomy rozwój ku dobru i znaczenie pozytywnych działań wybitnych jednostek na rzecz powszechnego szczęścia.

Z postulatów Milla

  • Empiryzm – wiedzę można zdobyć za pomocą doświadczenia, świadectwa zmysłów.
  • Podstawowym celem rozwoju jednostki jest dążenie do szczęścia. A szczęście to tyle, co doznawanie przyjemności i jednocześnie brak cierpień.
  • Postulat utylitaryzmu, zgodnie z którym pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Według Milla prawdziwe szczęście można osiągnąć, jedynie dzieląc się sobą z innymi.

Z postulatów Taine’a

  • Życie ludzkie podlega takim samym prawom jak te, które panują w przyrodzie.
  • Uważał, że każdą jednostkę ludzką i każde zjawisko społeczne można opisać za pomocą czynników środowiskowych determinujących (określających) życie, wśród których najważniejszymi są: rasa, środowisko i moment dziejowy.
    Czy Taine miał rację?
    Na pewno tak, naturalizm wywarł i do dziś wywiera ogromny wpływ na całą kulturę.

Z postulatów Spencera

  • Ewolucjonizm: ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na powstawaniu coraz doskonalszych form bytu. Rozwój jest powszechnym prawem wszechświata i społeczeństwo także mu podlega, tworząc coraz to nowe instytucje i elementy kultury. Rodzina, obrzędy, obyczaje, Kościoły, warstwy społeczne – wszystko to powstało właśnie jako wynik owego rozwoju.
  • Organicyzm to pogląd porównujący społeczeństwo wraz ze wszystkimi jego elementami do organizmu biologicznego (ludzkiego). Tylko harmonijna współpraca wszystkich narządów gwarantuje prawidłowe funkcjonowanie całości.

 

Zapamiętaj tematy literackie związane z koncepcjami filozoficznymi

  • Walka o byt w społeczeństwie. To, co przyrodnicy opisali jako cechę zwierzęcą, znajduje odzwierciedlenie wśród ludzi, którzy na sobie właściwe sposoby – dzięki inteligencji, sprytowi, a często także nieuczciwości – dążą do zajęcia lepszej pozycji społecznej i zdobycia majątku. Znajdziesz ten temat również w obowiązkowej lekturze polskiej – Lalce Prusa.
  • Mechanizmy rządzące społeczeństwem – jego hierarchiczność, konieczność przystosowywania się jednostki do działań grupowych, zanikanie indywidualizmu za cenę akceptacji społecznej. Jego przekrój i oceny – sytuacja różnych grup. To bardzo ważne problemy dla pozytywistów polskich – ujrzysz je w Lalce, w Nad Niemnem, w nowelistyce.
  • Organicyzm – postrzeganie społeczeństwa jako organizmu. Polscy pozytywiści będą dowodzić, że jeśli choruje jakakolwiek część organizmu – cały ustrój jest zagrożony. Stąd pracować trzeba i nad najuboższymi, i nad rządzącymi warstwami.
  • Problem utylitaryzmu – cel użyteczności zostanie przypisany literaturze. Owocem tego pomysłu będzie powieść tendencyjna, z tezą udowadniającą myśl przewodnią autora. Uwaga – elementy tendencyjności znajdziemy w Nad Niemnem.
  • Ciemne strony życia: nędza, zbrodnia, zanik moralności.

 

Przy lekturach tej epoki potrzebne będą terminy

  • Determinizm. Człowiek jest zdeterminowany (określony) przez pewne warunki, ograniczony przez nie. Według Taine’a – przez rasę, środowisko, moment dziejowy.
  • Monizm przyrodniczy. Uczeni wierzą w jednolitość świata natury i ludzi, stąd wniosek, że świat ludzki podlega tym samym prawom co przyroda. To znaczy, że można go tak samo badać. Wniosek: do badań społeczeństwa można stosować metody biologii i fizyki, zwłaszcza eksperyment i obserwację.
  • Organicyzm. Pomysł, aby porównać społeczeństwo do organizmu, klasy społeczne do organów. Trzeba dbać o wszystkie, bo choroba nawet drobnej części – to choroba całego organizmu. Wniosek: trzeba uzdrowić chore organy, na przykład oświecać klasy ubogie.
  • Praktycyzm. Rozsądne, praktyczne cele, a nie romantyczne „mierz siły na zamiary” – oto praktycyzm. Należy wyznaczać sobie cele osiągalne i dobrze dobierać środki do ich realizacji.
  • Scjentyzm. Nauka i poznanie naukowe górą! Są jedynymi źródłami prawdziwej wiedzy. Wtedy właśnie, w realizmie, rodzi się szacunek do wiedzy, a w związku z tym do edukacji – wartość bardzo współczesna.
  • Utylitaryzm. Wszystko powinno być użyteczne społecznie. Każda działalność, praca ludzka, twórczość literacka – powinna spełniać swoje zadanie. Przecież jesteśmy trybikami wielkiej machiny: każda śrubka, każde pokrętło czemuś tu służy, ma swój sens.

 

Realizm – dominująca kategoria twórcza

Uwaga – realizmem nazywamy epokę w II połowie XIX wieku – prąd ukształtowany w literaturze i sztuce około roku 1850 – ale dlatego, że dominuje w nim sposób tworzenia znany ludzkości już wcześniej – jego twórcy pragnęli odwzorowywać rzeczywistość.

Realizm więc to ponadczasowa metoda twórcza – wszelkie dążenia artystów różnych epok do odtworzenia rzeczywistości z maksymalnym obiektywizmem i naciskiem na ukazanie prawdy i życia codziennego, stosowana od antyku do dziś.

Utwór realistyczny to taki, w którym:

  • czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym powstał;
  • prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
  • wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wyg ląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.

Uwaga – tych cech będziesz poszukiwał w lekturach doby pozytywizmu!

 

Popatrz na realizm perspektywicznie

Początku szukaj w antyku

  • To tu właśnie po raz pierwszy pojawiło się pojęcie mimesis, które oznacza owo naśladowanie natury. Od tego czasu nurt naśladujący (czyli realistyczny) przeplata się z tendencjami kreatywnymi (fantazja, wyobraźnia, nieprawdopodobieństwo).
  • Łaciński odpowiednik greckiej mimesis – czyli imitatio (naśladowanie) – to podstawowy termin teoretycznoliteracki od starożytności aż do wieku XVIII.
  • W XIX wieku rozkwit nowego po romantyzmie stylu – realizmu – świadczy o tym, że ponownie pojawiła się wówczas potrzeba ukazywania świata „takiego, jaki jest”, a nie wyobrażonego.

Co na to wiek XX?
Technika realistyczna trwa nadal i wciąż święci triumfy! Wytworzyła nowe, ciekawe odmiany realizmu.

Zapamiętaj!
Realizm magiczny
Dotyczy modnych powieści iberoamerykańskich drugiej połowy XX wieku – zwłaszcza Stu lat samotności Márqueza. Z tradycyjnym pojęciem realizmu utwory te mają niewiele wspólnego. Tak naprawdę przedstawiają świat wyimaginowany, udziwniony, pełen duchów, niewytłumaczalnych dziwów i tajemnic. Tyle że ten sposób kreowania świata służy tu ukazaniu całkiem realistycznej prawdy psychologicznej o człowieku – irracjonalne zdarzenia są przedstawione jak przestrzeń realistyczna.

Realizm socjalistyczny (socrealizm)
Najdziwniejszy pomysł w dziejach literatury. To pojęcie określa kierunek w literaturze i sztuce najpierw radzieckiej (obowiązujący w niej od lat 30. XX wieku), a potem polskiej i innych krajów socjalistycznych. Jego podstawą miała być technika pisarska wypracowana przez wielkich realistów XIX-wiecznych, wzbogacona o tematykę dotyczącą życia „szarego człowieka” – przedstawiciela ludu. Twórca powieści socrealistycznych musiał pisać według określonych reguł. Dzieło sztuki pisarskiej miało być narzędziem propagandy – ilustrować komunistyczną wizję świata, udowadniać z góry przyjęte tezy.

 

Te nazwiska europejskich twórców zapamiętaj!

Karol Dickens – wiktoriańska Anglia
Pisał typowe powieści wiktoriańskie: ukazywał ówczesne życie jako zdystansowany, obiektywny narrator. Potępiał zło, krzywdę dzieci, oszustwo, biedę, której zresztą sam zaznał. Tworzył postacie czarno-białe. Jego Scrooge z Opowieści wigilijnej – uosobienie skąpstwa, podobnie jak uroczy jegomość Pickwick, który patronuje jednej z najlepszych angielskich herbat – na dobre zadomowili się w kulturze. Powieści Dickensa cieszyły się w swoim czasie wielką popularnością. Dziś są nieco mniej popularne ze względu na schematyczność osób i akcji, ale wciąż oddają atmosferę Anglii tamtych lat.

Dzieła Dickensa: Oliver Twist, Klub Pickwicka, Dawid Copperfield, Opowieść wigilijna.

Gustaw Flaubert – Francja
Nazywany jest i realistą, i naturalistą. Najważniejsze dzieło – Pani Bovary – opowieść o żonie prowincjonalnego lekarza, która nie mogła odnaleźć się w swojej rzeczywistości, zaczęła nawiązywać romanse, zdradzać męża, popadła w długi – w końcu popełniła samobójstwo.
Po wydaniu Pani Bovary pisarzowi wytoczono proces o niemoralność, a do literatury przeszedł termin – bovaryzm.
Ważne powieści Gustawa Flauberta: Salambo, Szkoła uczuć, Pani Bovary.

Stendhal, pseudonim Henryka Beyle’a – Francja
Najgłośniejsze z dzieł – Czerwone i czarne – opowieść o prowincjuszu Julianie Sorelu – jego niezbyt szlachetnej drodze do kariery i marnym końcu. Warto zapamiętać motyw karierowicza, ceny za wybicie się w wielkim świecie – to typowy motyw epoki.
Powieść według Stendhala to zwierciadło przechadzające się po gościńcu, to porównanie stało się mottem realizmu.

Emil Zola – Francja
Twórca i teoretyk naturalizmu, w praktyce pisarskiej wielki eksperymentator. Pisanie powieści porównywał do doświadczenia naukowego. Poddawał gruntownej analizie procesy społeczne i psychologiczne, badał zależności między ludźmi, starał się odkryć przyczyny przeróżnych zjawisk społecznych i indywidualnych.

Jest autorem dwudziestotomowego cyklu Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa (1870–1893), w którym prezentuje dzieje wielopokoleniowej rodziny i przeróżnych jej odłamów. Pośród bohaterów są przedstawiciele wszystkich stanów społecznych, ale także złodzieje, prostytutki, zbrodniarze. Do cyklu tego należą najlepsze jego powieści: Nana, Germinal.

Honoriusz Balzak – Francja
Prawdziwy tytan pracy – autor około stu powieści! Najbardziej znana – Ojciec Goriot – należy do słynnego cyklu Komedia ludzka. Zapamiętaj ten tytuł: poznałeś już Boską komedię Dantego, Nie-Boską komedię Krasińskiego – a Komedia ludzka to wielka panorama balzakowskiej współczesności – ogromne przedsięwzięcie – fresk społeczeństwa francuskiego pierwszej połowy XIX wieku, jego praw i panujących stosunków. Między innymi pojawia się i tu typ karierowicza – jest nim młody Ractignac.

Najważniejsze powieści Balzaka – studia obyczajowe: Ojciec Goriot, Eugenia Grandet, Blaski i nędze życia kurtyzany, Stracone złudzenia.

Lew Tołstoj – Rosja
Największy realista Rosji. Autor epickiego dzieła Wojna i pokój – dotyczącego wojny Napoelona z Rosją z roku 1812. Warto skojarzyć, że to te same czasy co opisane w Panu Tadeuszu Mickiewicza. Z pochodzenia rosyjski arystokrata, bardzo zamożny, wyznawał poglądy zupełnie dla jego klasy społecznej niezwykłe. Światopogląd ów, który zaczął się kształtować już w okresie młodości pisarza, z czasem wykrystalizował się w zespół nazwany tołstoizmem. Mianem tym określa się postawę etyczną, u podstaw której leżą wartości chrześcijańskie, takie jak miłość, dobroć, poświęcenie, a przede wszystkim wyrzeczenie się wszelkiej przemocy, z chęcią zemsty na czele.

Tematyka twórczości Tołstoja jest niesłychanie rozległa i obejmuje wielkie, panoramiczne dzieła, prezentujące przełomowe wydarzenia historyczne (Wojna i pokój), opisy przemian życia rodzinnego, społecznego, obyczajowego (Anna Karenina).

Fiodor Dostojewski – Rosja
Zbrodnia i kara tego pisarza należy do lektur obowiązkowych!
Nazwanie go po prostu realistą to zubożenie. To wielki eksperymentator, indywidualista, jego twórczość rozmachem treściowym i formalnym na pewno wyrasta poza swój czas. Powieść Dostojewskiego – to utwór polifoniczny – wielogłosowy – na ogląd zdarzeń składa się wiele spojrzeń, punktów widzenia. Proza Dostojewskiego pełna jest ponurych, tragicznych zdarzeń, pisarz ukazuje jednostki borykające się z problemami etycznymi, społecznymi, religijnymi, szukające własnej drogi pośród zawiłości i niesprawiedliwości życia. Życie pisarza także obfitowało w tragiczne zdarzenia.

Tragiczne już od dzieciństwa, kiedy to zmarł jego ojciec, prawdopodobnie zamordowany przez chłopów za okrutne traktowanie. Ubogą młodość Dostojewskiego przerwało kolejne dramatyczne wydarzenie: oskarżono go o udział w antycarskim spisku i skazano na śmierć; wyrok został zamieniony na wieloletnie więzienie dosłownie na chwilę przed jego wykonaniem. Zarówno to zdarzenie, jak i późniejszy pobyt na katordze wstrząsnęły światopoglądem początkującego pisarza.

Dopiero jako dojrzały człowiek osiągnął Dostojewski stabilizację życiową, a może nawet szczęście osobiste – głównie za sprawą drugiej żony (pierwsza zmarła).

Zobacz:

Realizm – wiadomości wstępne

Realizm – życiorys kultury

Realizm – epoka i ponadczasowa metoda twórcza

Maturalna wiedza o realizmie

Realizm w Europie

Tematy literatury realizmu

Rozpoznaj realizm w malarstwie