Temat:
„Ojczyzna to kraj dzieciństwa
Miejsce urodzenia
To jest ta mała najbliższa
Ojczyzna…”
(Tadeusz Różewicz)
Obraz małej ojczyzny w wybranych dziełach literackich.
(1)
„Ojczyzna to kraj dzieciństwa
Miejsce urodzenia
To jest ta mała najbliższa
Ojczyzna…”
Czy słowa Tadeusza Różewicza mają swoje odzwierciedlenie w literaturze? Jakie utwory przekazują prawdę zawartą w cytowanym tekście?
Myślę, że jednym z dzieł literackich, w których ojczyzna traktowana jest jako otoczenie człowieka, miejsce, gdzie autor lub bohater postawił swoje pierwsze kroki, jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. W dwunastu księgach tego arcydzieła zawarł poeta całą swą tęsknotę do kraju „lat dziecinnych”, całą swą miłość do ziemi rodzinnej, z której wygnała go przed laty przemoc wroga. Oddał cześć swej „małej ojczyźnie”, rozpoczynając „Pana Tadeusza” Inwokacją skierowaną właśnie do Litwy, której upersonifikowana przyroda ze wszystkimi porankami, zachodami słońca, burzami i czystym niebem urasta do potęgi bóstwa. Tak! Z wielką precyzją, w całej jej krasie przedstawia Mickiewicz litewską przyrodę. Choćby na przykład:
„Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina,
Która jako wieśniaczka, kiedy płacze syna,
Lub wdowa męża – ręce załamie, roztoczy
Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy,
Niema z żalu postawą jak wymownie szlocha.”
Nostalgia za rodzinną okolicą powoduje, że poeta przedstawia dawne, zamierające już obyczaje szlachty, jej uczty, zabawy, polowania, sprawy sąsiedzkie, z którymi być może kiedyś w młodości miał do czynienia. Nie zapomniał jednak o Polsce jako o kraju, dlatego wszystkie wydarzenia rzuca na tło historyczne. Dom, czyli ta „mała najbliższa ojczyzna”, odgrywa w czasach mickiewiczowskich ogromną rolę. Polska jako kraj nie istnieje. Toteż dom rodzinny jest azylem, gdzie człowiek nie zapomina o swej przynależności, przeszłości. Taki też jest stworzony przez Mickiewicza dwór w Soplicowie, gdzie się wpada „jak w centrum polszczyzny: tam się człowiek napije, nadysze ojczyzny.”
Z kolei Eliza Orzeszkowa w powieści „Nad Niemnem” przedstawia życie dworu korczyńskiego i zaścianka zamieszkałego przez zubożałą szlachtę – Bohatyrowiczów. Wyjątkowym bohaterem powieści jest przyroda nadniemeńska. Kontakt z nią jest ważny, szczególnie dla pozytywnych bohaterów utworu Orzeszkowej. Właśnie rzeka Niemen oraz puszcza, która się za nią znajduje, tworzą „małą ojczyznę” dla mieszkańców Korczyna i zaścianka. Łatwo można to zauważyć choćby w postawie Benedykta, który swą żmudną pracą próbuje nie dopuścić do upadku dworu. Trzyma się tej ziemi, a w jego działaniu wspiera go Marta. Ludzie od dawna związani z Korczynem lub zaściankiem potrafią dostrzec piękno otaczającego ich środowiska, w przeciwieństwie do Zygmunta Korczyńskiego lub Różyca. Są oni typowymi przykładami ludzi pozbawionych swoich korzeni. Częste pobyty za granicą powodują, że słowo „dom” jest dla nich zupełnie obce, a piękny krajobraz litewski wydaje się nudny i monotonny. Obaj są życiowymi nieudacznikami, nigdzie nie mogą się odnaleźć. Jakże inna jest postawa Witolda, który z tak ogromną radością powraca do domu. Interesuje się sprawami rodzinnej ziemi i jej mieszkańcami. Zresztą żaden pozytywny bohater, na przykład, Anzelm, Jan czy Justyna nie boi się pracy. Jest ona źródłem piękna, bo walczą przecież o utrzymanie swego skrawka ojczyzny, tego zapachu pól i lasów, tradycji, historii. (2) Rzeka Niemen towarzyszy wszystkim ważnym wydarzeniom społeczeństwa z powieści Elizy Orzeszkowej. Można powiedzieć, że jest kroniką nadniemeńskich faktów. To nad nią pożegnano powstańców, tam Jan oświadcza się Justynie, aż wreszcie za nią znajduje się Mogiła powstańców. Natomiast puszcza kryje w sobie grób Jana i Cecylii – ludzi, którzy ujarzmili tę ziemię. Ta „mała ojczyzna” nadniemeńskich okolic tworzy, a raczej kryje w sobie wielką ojczyznę. Jej symbolem są dwie mogiły występujące w fabule utworu. One sprawiają, że zachowane są tradycje, obyczaje oraz kult ogniska domowego.
Stefan Żeromski, pisząc powieść „Ludzie bezdomni”, przedstawił również ojczyznę w tym najmniejszym wymiarze, tylko że w nieco innym świetle. (3) Główny bohater Tomasz Judym jest przykładem awansu społecznego, który zdobył dzięki swemu wykształceniu. Pochodzi z bardzo ubogiego, nędznego środowiska ulicy Krochmalnej. Z niej właśnie wydobywa się „fetor jak z cmentarza”. Ta dzielnica Warszawy tworzy jego dom. Straszne warunki, w jakich przebiega egzystencja Judyma oraz ludzi mieszkających w tej części miasta na zawsze odciskają piętno na psychice człowieka. Pobyt u ciotki, która umożliwiła mu naukę, a zarazem poniewierała, biła i wykorzystywała jako pomywacza i chłopca na posyłki spowodował, że jego „dzieciństwo, cała pierwsza młodość upłynęły w nieopisanym przestrachu, głuchej nędzy.” Dlatego stara się wyrwać z tego środowiska, ale czy zupełnie? Myślę, że nie! Nie jest bowiem obojętny na ludzką krzywdę i pracę w okropnych warunkach. Zajmuje się szerzeniem higieny i poprawą ludzkich warunków bytowych. Mimo że jest bohaterem bezdomnym w sensie symbolicznym, to jego korzenie tkwią w tej okropnej dzielnicy Warszawy. Sądzę również, iż z tego względu wyrzeka się miłości Joanny. Jego egzystencja nie może przebiegać szczęśliwie. Musi być samotny, tak jak samotni są ludzie pochodzący ze środowisk podobnych ulicy Krochmalnej.
Modernistyczna powieść Władysława Reymonta „Chłopi” także zawiera w sobie świat znany i tak drogocenny tylko dla mieszkańców Lipiec. Można wręcz stwierdzić, że wieś ta odizolowana jest od świata i tworzy własną „małą ojczyznę”. Mieszkańcy Lipiec przywiązani są do swego sioła, obrzędów, tradycji. One to, jak i prace polowe wyznaczają rytm życia społeczeństwa lipieckiego. Łatwo zauważyć, że nikt tak naprawdę nie opuszcza Lipiec. Wszyscy trzymają się razem, czują się przywiązani do ziemi. Ona właśnie decyduje o wartości człowieka. Jest zarazem przyczyną konfliktów pomiędzy młodym a starym pokoleniem. Żaden gospodarz nie chce iść „na wycug”. Ziemia! Ona jest życiem mieszkańców, żywicielką, źródłem piękna, sacrum. Mimo że nie jest łatwo, ludzie pozostają w Lipcach. Kto wie, czy w innym miejscu będzie inaczej, lepiej? Nie wszyscy ludzie są dobrzy, nie zawsze panuje miłosierdzie , ale to jest ich dom. Z tej prostej przyczyny Agata co roku po zimie wraca „z żebrów” do Lipiec. Chce tu umrzeć wśród swoich, mimo że najbliższa rodzina nie grzeszy dobrocią i gościnnością. Społeczeństwo lipieckie nie pragnie w swojej osadzie żadnych przybyszów. Z niechęcią patrzy na Niemców i Cyganów przybyłych do wsi. Chce żyć własnym życiem z zachowaniem starej hierarchii, bez żadnych zmian.
Wiele utworów literackich zawiera opis miejsc, które stanowią otoczenie bohatera od lat dziecinnych. Mają one różne znaczenie. Czasami wzbudzają nostalgię i żal za utraconym światem. Czasami są skazą w życiorysie człowieka. Jedno jest pewne – klimat małego, wewnętrznego świata kształtuje człowieka, czyni go takim, a nie innym. Uczy szacunku, zachowania tradycji, umiłowania natury. Odciska znamię na duszy człowieka na zawsze.
Uwagi do wypracowania
1. Wstęp: Nie ma potrzeby powtarzania cytatu, który pojawił się dwie linijki wyżej. Można zacząć wypracowanie od pytania, czy słowa poety znajdują odzwierciedlenie w literaturze. To dobry punkt wyjścia do potwierdzenia lub zaprzeczenia. Ale można też inaczej. Na miejscu autorki postarałabym się zdefiniować pojęcie „małej ojczyzny”, spróbować określić jego zakres znaczeniowy.
2. Nie można powiedzieć, że rzeka towarzyszy wydarzeniom społeczeństwa. Albo: wydarzeniom, w których bierze udział społeczeństwo, albo: wydarzeniom, które są najważniejsze dla społeczeństwa. Poza tym lepiej zamiast „towarzyszy” użyć formy „jest świadkiem”, co sugeruje jej bierność.
3. Niezgrabne sformułowanie: Tomasz Judym jest przykładem awansu społecznego, który zdobył dzięki swemu wykształceniu. Po pierwsze, zdobyć można pozycję społeczną, nie awans. Awans to proces, więc jeżeli chcemy pozostać przy tym słowie należałoby zdanie zbudować, na przykład, tak: Tomasz Judym jest bohaterem, który awansował społecznie, osiągając dzięki swemu wykształceniu wysoką pozycję.
4. Autorce tego wypracowania poplątały się małe ojczyzny. Omówione przez nią utwory zaliczają się jakby do innych kategorii, czego autorka zdaje się nie zauważać. To często popełniany błąd w pracach pisemnych.
Zwróć uwagę:
- Mała ojczyzna to miejsce magiczne, które obdarzamy wyjątkowym uczuciem. Może to być kraina naszego urodzenia, dzieciństwa i młodości. Przy takim ujęciu tematu uwzględnij wspomnienia, autobiografie i dzieła literackie odwołujące się do czasów minionych, pełne nostalgii za krainą utraconej niewinności i młodzieńczej szczęśliwości. W polskiej literaturze często przywoływanym miejscem magicznym są Kresy, zmitologizowane również dlatego, że utracone (północne – Litwa Miłosza czy Konwickiego i południowe, np. żydowska Galicja Stryjkowskiego). Jest to miejsce szczególne, w którym koegzystują różne nacje, np. w Kronice wypadków miłosnych Polacy, Rosjanie, Niemcy, Żydzi…
Podobnym miejscem jest np. wielonarodowy Gdańsk.
Warto przywołać takie utwory jak Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego, Dolina Issy Czesława Miłosza (Kresy), prozę Güntera Grassa i Pawła Huellego (Gdańsk), także poezję Józefa Czechowicza, który opisuje Lublin swojego dzieciństwa – taki, jakiego już nie ma.
- Mała ojczyzna to może być miejsce magiczne, które nas ukształtowało, ale istnieje nadal, do dziś może być naszą ucieczką. Mogą to być np. Bieszczady, Mazury albo jakakolwiek inna kraina, zachwycająca swą przyrodą. A dzieła literackie? Poezja Jerzego Harasymowicza, ale także poezja śpiewana wielu różnych „bardów krajobrazowych” (chociażby Wojciecha Bellona, piewcy Beskidów).
To ujęcie tematu polecam osobom, które same w ten sposób rozumieją małą ojczyznę i mogłyby zawrzeć w pracy pierwiastek osobisty. Czy mała ojczyzna to tylko miejsce urodzenia, czy także ojczyzna wybrana – to pytanie też można by rozważyć…
- Mała ojczyzna to także prowincja. To po prostu miejsce oddalone od ośrodków kulturalnych i gospodarczych, rządzące się swoimi prawami, o odrębnej tradycji i niepowtarzalnej kulturze. To może być mała wioska, malownicze miasteczko, ale także większe miasto usytuowane z dala od innych ośrodków miejskich. Do tego kręgu należeć będą wszystkie dzieła literackie o tzw. tematyce „wiejskiej”, np. Edwarda Redlińskiego Konopielka czy Wiesława Myśliwskiego Kamień na kamieniu.
Zobacz: