Motyw literacki – małe ojczyzny
Małe ojczyzny to temat modny. W dobie jednoczącej się Europy – nazywanej niekiedy Europą ojczyzn – pojęcie ojczyzny zaczyna nabierać nowego charakteru. Świat staje się coraz wyraźniej globalną wioską nie tylko dzięki nowoczesnym środkom komunikacji takim jak Internet. Coraz bardziej jednolita okazuje się kultura (przede wszystkim kultura masowa), zanikają cechy narodowe, bo też poszczególne kraje coraz mniej zaczynają się od siebie różnić.
I właśnie w takim świecie coraz bardziej – jak twierdzą socjolodzy – potrzebujemy korzeni kulturowych, etnicznych, religijnych itp. Szukamy miejsc swoich, tzn. oswojonych, w których czujemy się dobrze i z którymi jesteśmy silnie związani. Mamy więc z jednej strony globalizację i tym samym uniwersalizację kultury, z drugiej zaś – regionalizm. I te dwie tendencje wcale nie muszą się ze sobą kłócić.
Materiał – przegląd małych ojczyzn
Kresy
To najbardziej związana z polską tradycją mała ojczyzna, która odegrała w polskiej literaturze rolę szczególną. Świadczyć może o tym chociażby fakt, że nasza narodowa epopeja rozpoczyna się od słów: „Litwo, ojczyzno moja…”. Nie „Polsko!”, ale właśnie – „Litwo”!
Niezwykły sentyment Polaków do kresów wynika oczywiście z faktu, że po II wojnie światowej ich wschodnia część przestała należeć do Polski. Jest to więc dla pewnego pokolenia (wśród pisarzy m.in. Miłosz, Konwicki) ojczyzna utracona, która żyje wyłącznie w pamięci. Nic dziwnego, że istnieje w świadomości jako kraina arkadyjska, mityczna wręcz – kraina wielu kultur, religii i nacji żyjących ze sobą w niespotykanej nigdzie indziej zgodzie.
- Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych
Akcja powieści toczy się tuż przed II wojną światową, w okolicy Wilna, nad rzeką Wilejką – w miejscu, gdzie żyją ze sobą Polacy i Rosjanie, Niemcy i Żydzi, tworząc arkadyjską wspólnotę kultur. Wileńszczyzna jest dla Konwickiego idealizowaną krainą istniejącą w nostalgicznych wspomnieniach, axis mundi – centrum świata, przestrzenią mityczną, której poszczególne elementy nabierają charakteru symbolicznego (rzeka symbolizująca śmierć, ale i narodziny, las oznaczający wejście w świat spraw ostatecznych itp.). To w tej właśnie przestrzeni dokonuje się wtajemniczenie bohatera w życie – w miłość (uczucie Witka i Aliny), erotykę (pierwsze doświadczenie seksualne poprzedzone rytualnym ślubem), śmierć (wspomnienia zmarłego ojca, nieudana próba samobójcza Witka i Aliny).
Nad arkadyjską przestrzenią, mitycznym czasem młodości ciąży jednak świadomość zbliżającej się apokalipsy (akcja toczy się tuż przed II wojną światową) – tym silniejsza, że Konwicki wprowadza postać drugiego „ja” bohatera, który ma świadomość tego, co stanie się w przyszłości.
- Czesław Miłosz, Dolina Issy
Powieść ta jest powrotem do kraju dzieciństwa i młodości, które autor spędził pośród pięknego krajobrazu litewskiego, w krainie wielu kultur, obyczajów i religii istniejących ze sobą w niezwykłej harmonii. Ale nie jest to przestrzeń sielankowej arkadii – w powieści zaznaczone są wyraźnie konflikty narodowościowe (Tomaszek rozdarty między polskością a litewskością), niepodległościowe i społeczne (chłopi domagający się praw do pastwisk). Mimo to świat nad Issą urzeka pięknem, bujną przyrodą i tajemnicą. Powieść Miłosza jest w pewnym sensie książką inicjacyjną. To historia o wtajemniczeniu głównego bohatera Tomaszka w życie – w przyrodę, nad którą nie do końca można zapanować, w wiarę, a ściślej metafizykę (Tomaszek dorasta wśród zwyczajów religijnych, ale też pogańskich), w cierpienie (umierająca na raka babka), w śmierć (zastrzelona wiewiórka, granat wrzucony pod łóżko bohatera, który tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności ocalał), w świat zła (szalony Baltazar, Domcio, który zbezcześcił hostię), a wreszcie w miłość i erotykę. To opowieść o urodzie życia, a jednocześnie o śmierci, o przemijalności wszystkiego, co wokół nas – i co w nas.
- Julian Stryjkowski, Austeria
To utwór opowiadający o życiu społeczności żydowskiej z Galicji Wschodniej (czyli dzisiejszej Ukrainy). Stryjkowski, podobnie jak wielu innych pisarzy kresowych, tworzy swego rodzaju mit Galicji (Austria felix), jako niemal idealnej krainy współistnienia wielu kultur, narodowości i religii żyjących w harmonii pod władzą Franciszka Józefa.
- Stanisław Vincenz, Na wysokiej połoninie
Akcja powieści – ujętej w cykl gawęd, na poły realistycznych, na poły baśniowych – toczy się pod koniec XIX wieku na Huculszczyźnie, która przedstawiana jest jako przedziwna kraina istniejąca z dala od cywilizacji, wielkich miast, tzw. prawdziwego życia. Mieszkają tu zarówno Polacy, jak i Żydzi, Ukraińcy i Rumuni, którzy tworzą niezwykłą wspólnotę. Huculszczyzna jest dla Vincenza na zawsze utraconą, arkadyjską krainą dzieciństwa, ale autor unika przesadnego sentymentalizmu, m.in. dzięki temu, że łączy w swoim utworze elementy eposu, przypowieści biblijnych i hasydzkich, powieści tradycyjnej i współczesnej.Zdaniem Vincenza, lokalne społeczności i kultury, istniejące w określonej przestrzeni geograficznej zbliżają się do archetypu wspólnoty, który istniał na początku dziejów ludzkości. Vincenz – podobnie jak Miłosz (Rodzinna Europa) – jest przekonany, że właśnie wspólnotowość i wielokulturowość charakterystyczna dla małych ojczyzn stanowi podwalinę Europy, że tylko w takich społecznościach możliwe jest otwarcie na dialog tradycji, religii, przekonań. Niestety, zdaniem autora, współczesna cywilizacja zagraża takim właśnie społecznościom – pełnym różnic i odrębności, a jednocześnie wspólnotowym.
Sandomierszczyzna
- Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu
Akcja powieści rozgrywa się na wsi, w małej ojczyźnie, która wydaje się odrębnym światem, z własną tradycją (podkreślona rola obrzędów, rytuałów) i własnymi legendami oraz mitami, światem rządzącym się swoimi prawami, swoim rytmem związanym ściśle z cyklem przyrody (właśnie do rytmu życia chłopskiego, jego powtarzalności i regularności, nawiązuje tytuł zaczerpnięty z ludowej piosenki). Rzeczywistość ta jednak odchodzi, ponieważ wdziera się do niej wielka historia, zaczynają na nią wpływać przemiany polityczne. Powieść tę można więc odczytywać jako pożegnanie z odchodzącym światem tradycyjnej kultury chłopskiej. I choć wielokrotnie pojawiają się stwierdzenia, że zmiana jest konieczna i potrzebna, to jednak o przeszłości, urastającej do rangi utraconego raju, mówi się z wyraźną nostalgią.
- Wiesław Myśliwski, Widnokrąg
Główny bohater, Piotr, żyje w małym prowincjonalnym miasteczku w widłach Wisły i Sanu (nazwa tego miasta nie pada, ale wskazówki topograficzne jednoznacznie wskazują na Sandomierz). I tu właśnie przyjdzie mu dojrzewać – tu zostaje wtajemniczony w życie, miłość, śmierć. Swoją małą ojczyznę Myśliwski opisuje jak rasowy epik, z wielką dbałością o szczegóły (np. rodzinny dom z matką, ojcem, wujkiem Stefanem i wujenką Martą, dziadkiem) i niezwykłą plastycznością (np. obrazy drogi, rzeki, sadu). Dzięki temu wspominane miejsca i wydarzenia z dzieciństwa oraz młodości tworzą wrażenie mitycznej przestrzeni i mitycznego czasu, za którym się tęskni, ale do którego nie można już wrócić.Tytuł powieści jest wieloznaczny: widnokrąg to linia horyzontu („linia dookoła między ziemią a niebem”), do której wszyscy chcą dojść, którą chcą przekroczyć – ale im bardziej się do niej zbliżają, tym bardziej ona oddala się od nich. „A ty będziesz zawsze w środku. I nigdy nie dojdziesz”. Tak jakby nie można się było wyrwać z przestrzeni własnego dzieciństwa, ale też z prywatnej ojczyzny, z własnych korzeni – po latach syn Piotra powraca zresztą w rodzinne strony, dzięki czemu rodzinna historia zatacza wielkie koło.
Gdańsk
Miasto szczególnie doświadczone przez historię – polskie i niemieckie zarazem, będące synonimem bohaterstwa (obrona Poczty Polskiej w 1939 roku) i wielkiej rzezi (masowe egzekucje dokonywane przez hitlerowców w czasie wojny), tolerancji (wspólnota wielu kultur i narodów) i skrajnego jej zaprzeczenia.
- Günter Grass, Blaszany bębenek
W powieści Grassa Gdańsk – jednocześnie realistyczny, opisywany z dbałością o szczegóły i nierzeczywisty, miejscami groteskowy, miejscami baśniowy, w którym żyją ze sobą Niemcy i Polacy – nie jest idylliczną wspólnotą. Przeciwnie – wśród mieszkańców dominuje wzajemna wrogość, rodzi się coraz bardziej zacietrzewiony nacjonalizm. Historia – uosabiana przez odrażające ideologie, odbywające się na ulicach miasta demonstracje faszystów, pochody i wiece – okazuje się absurdem, co podkreśla stosowana przez Grassa technika groteski. Można więc albo w tym absurdzie uczestniczyć, albo całkowicie się od niego odciąć. Tak właśnie robi Oskar, który dzięki sile woli przestaje rosnąć i jako dziecko może z dystansem przyglądać się temu, co się dzieje wokół, ale też w dziecięcy sposób (głośna, nieznośna gra na bębenku) demonstrować swój sprzeciw, albo raczej swoje wyłączenie.
- Stefan Chwin, Hanemann
Miejscem wydarzeń jest Gdańsk – miasto wielu kultur i wielu nacji, miasto społeczności, które mają za sobą tragiczne doświadczenia (najpierw w okrutny sposób wypędzani są z Gdańska Polacy, potem Niemcy). Żyją obok siebie, a nawet ze sobą – Chwin pokazuje jednak, jak trudne jest otwarcie na innego, jak trudne jest pokonanie historycznych uprzedzeń. Ale jest również w powieści zupełnie inny Gdańsk, ten, który narrator wspomina jako miasto swojego dzieciństwa. Mówi o nim z nostalgią, przywołując z pamięci arkadyjski czas i arkadyjską przestrzeń, na zawsze utracone.
- Paweł Huelle, Weiser Dawidek
Huelle opisuje Gdańsk z niezwykłą wręcz pieczołowitością – można nawet poruszać się po mieście z lekturą w ręku… Ale jednocześnie świat realistyczny nieustannie łączy się w tej powieści ze światem baśni, fantazji, marzeń i wyobraźni. Dzięki temu Gdańsk, miasto dorastania tytułowego bohatera i jego kolegów, okazuje się fascynującą, mityczną przestrzenią dzieciństwa i małą ojczyzną. Liczą się w niej w zasadzie tylko „małe”, prywatne sprawy – wielka historia istnieje (pojawiają się wspomnienia wojny, a także realia życia w PRL-u), ale odgrywa rolę drugorzędną.Weiser Dawidek to przede wszystkim powieść o tajemnicy. Tajemniczy jest Gdańsk – wieloznaczny, nieprzenikniony, kryjący mnóstwo zagadek. Tajemnicza jest susza, która nagle spada na miasto – wydaje się ona zapowiedzią wielkiej apokalipsy. Tajemniczy jest wreszcie główny bohater, który ma niezwykłe zdolności (np. potrafił lewitować), jakby należał do innego świata, co budzi zazdrość rówieśników, a jednocześnie ich fascynuje. Wielką tajemnicą pozostaje też do końca zniknięcie Weisera.
Kielecczyzna mityczna
- Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy
Tytułowy Prawiek to zwyczajna miejscowość gdzieś na Kielecczyźnie (między Kielcami a Taszowem) zamieszkana przez zupełnie zwyczajnych ludzi. Ale to zwykłość pozorna. Prawiek okazuje się bowiem środkiem wszechświata, przestrzenią strzeżoną przez archaniołów – i to przestrzenią zamkniętą.Nie ma żadnych Kielc (…). Tutaj się wszystko kończy (…), ludzie wyruszają w podróż, dochodzą do granicy i tu nieruchomieją. Chyba im się śni, że jadą dalej, że są Kielce i Rosja.
Miejscowa społeczność żyje własnym życiem, z dala od wielkiej historii (choć jej echa docierają do Prawieku i mają wpływ na bohaterów), w charakterystycznym dla siebie rytmie, wyznaczanym przez codzienne zajęcia, przyrodę, historię przedmiotów (jak młynek do kawy) i tradycyjne zwyczaje. Nie bez powodu krytycy łączyli powieść Tokarczuk z realizmem magicznym w duchu Márqueza – niezwykle sprawna, realistyczna narracja łączy się bowiem w tym utworze z elementami baśniowymi, fantastycznymi, a nawet metafizycznymi (ważną rolę odgrywa w powieści Matka Boska Jeszkotlowska, anioły, dobre duchy, ale też Zły Człowiek). Prawiek zostaje zawieszony między rzeczywistością a fantazją i staje się tym samym krainą mityczną.
Zobacz:
Sposoby kreowania arkadii w literaturze – omów na wybranych przykładach.