Akcja wydanego w roku 1834 Ojca Goriot rozgrywa się w Paryżu w latach 1819–1820. Głównymi bohaterami powieści są mieszkańcy podupadłego pensjonatu pani Vauquer, którzy jednak na ogół większą część czasu spędzają poza tym miejscem. W powieści można wyróżnić trzy główne wątki, skupione wokół trzech głównych bohaterów.
- Pierwszy z nich to historia Eugeniusza Rastignaca, ubogiego, lecz przebojowego studenta, który przybył do Paryża, by zrobić karierę. Początkowo prostolinijny, ambitny i rzetelny, szybko traci zapał do podążania prostymi ścieżkami edukacji. Nawiązuje zyskowne romanse ze znudzonymi damami z towarzystwa i słucha nauk zatwardziałego przestępcy.
- Drugi to historia Jana Joachima Goriot, zamożnego handlarza zbożem i mąką, który dopiął swego życiowego celu – i obdarzone potężnymi posagami córki wydał za mąż za hrabiego i barona. Te jednak okazują się niewdzięczne, wstydzą się ojca dorobkiewicza, a zięciowie nie chcą nawet przyjmować go w swych domach. Goriot mimo wszystko pomaga finansowo córkom, wyprzedając dla nich resztki majątku, sam zaś mieszka w obskurnym pokoiku w pensjonacie.
- Trzeci – losy Vautrina, wielkiego przestępcy, zakamuflowanej szarej eminencji paryskiego świata podziemnego, immoralisty i buntownika, otwarcie występującego przeciwko prawom rządzącym społeczeństwem.
Akcja Ojca Goriot przenosi się wraz z bohaterami do rozmaitych dzielnic Paryża, a jednocześnie w obszary przynależne poszczególnym klasom społecznym. Opisując losy bohaterów, Balzak prezentuje zarazem strukturę paryskiego społeczeństwa, rządzące nim prawa i panujące w nim obyczaje.
Wyżej i wyżej…
Podstawową cechą Balzakowskich postaci jest ich nieustanne, zachłanne dążenie do awansu społecznego, do przebicia się do warstwy wyższej lub przynajmniej, w ostateczności, utrzymania dotychczasowej pozycji. Ów pęd do wspinania się po szczeblach drabiny społecznej jest jednym z podstawowych motywów całej Komedii ludzkiej. Bohaterowie Balzaka są zachłanni i drapieżni. Zrobią wszystko, by wspiąć się wyżej – by mieć i znaczyć więcej. Hierarchia społeczna w ujęciu Balzaka jest niezwykle sztywna, rygorystyczna – i zawsze dokładnie wiadomo, kto w jakim jej punkcie się znajduje i jak wyglądają jego widoki na osiągniecie kolejnego szczebla drabiny.
Komedia ludzka
Ojciec Goriot to jedna z najbardziej znanych części słynnego cyklu powieści Honoriusza Balzaka pod znamiennym tytułem Komedia ludzka. Rozpoczynając pracę nad cyklem, postanowił napisać łącznie 137 (!) powieści pogrupowanych w zespoły tematyczne, takie jak: Sceny z życia prywatnego, Sceny z życia prowincji, Sceny z życia paryskiego, Studia filozoficzne, Studia analityczne. Do końca życia udało mu się stworzyć 91 utworów, w których w sumie występują – uwaga! – dwa tysiące czterysta siedemdziesiąt dwie postaci. Wszystkie te powieści są ze sobą powiązane treściowo, zwłaszcza przez swoich bohaterów. Postać drugoplanowa lub trzecioplanowa w jednej powieści – w drugiej jest bohaterem głównym. Każdy ma swoją własną historię, zawsze jednak nakładającą się na inne opowieści. Jednocześnie każda z powieści cyklu może być potraktowana jako odrębny utwór – właśnie dzięki temu, że ma swój własny, niepowtarzalny temat centralny, i przez to, że jej główną postacią jest inna osoba niż w każdej z pozostałych.
Jaki cel przyświecał Balzakowi, gdy zabierał się do tego niezwykłego zadania? Ni mniej, ni więcej tylko stworzenie całościowego, kompletnego, wyczerpującego obrazu ówczesnego społeczeństwa. W Komedii ludzkiej miały zostać ukazane wszystkie, nawet najmniej ważne elementy życia społecznego. Każdy przejaw ludzkiego działania, każdy zakamarek psychiki miał znaleźć swoje miejsce w odpowiedniej powieści.
Pieniądz i tytuł
Badacze, w tym jeden z najlepszych polskich tłumaczy literatury francuskiej Tadeusz Boy-Żeleński, zwracają uwagę na rolę, jaką w Balzakowskiej wizji stosunków społecznych odgrywają finanse. Autor Ojca Goriot z obsesyjnym wręcz upodobaniem wymienia konkretne sumy pieniędzy. Opisując bohatera, nigdy nie zapomni wspomnieć, ile wynoszą jego dochody, a pisząc o jakimś przedmiocie, dodaje, ile kosztował. Boy-Żeleński określa nawet pisarza jako „poetę pieniądza”, który pokazuje, w jaki sposób żądza posiadania kształtuje ludzkie losy. Zawód, znajomości, romanse – wszystko podporządkowane jest chęci wzbogacenia się, a tym samym wzniesienia się na drabinie społecznej.
Na drodze awansu społecznego istnieje wszakże pewien próg niezwykle trudny do przekroczenia. Chodzi o szlachetne urodzenie, tytuł, który tylko nielicznym pozwala wchodzić na najwyżej notowane paryskie salony. Inni, choćby mieli miliony, mogą o tym tylko marzyć. Chyba że… odpowiednio wydadzą za mąż swoje córki. Jak jednak widać na przykładzie starego Goriota, i na takiej inwestycji można się przeliczyć…
Akcja powieści rozgrywa się w dwu podstawowych przestrzeniach. Pierwszą z nich jest mieszczański pensjonat pani Vauquer – doskonale wybrane przez Balzaka miejsce, w którym krzyżują się losy przedstawicieli niższych i średnich warstw społecznych, bo do tych właśnie warstw należą jego mieszkańcy. Drugą zaś są salony arystokratycznych pałaców elitarnej dzielnicy Fabourg Saint-Germain. Aby móc ustosunkować się do tezy, że Balzak w swych powieściach tworzył przekrojową panoramę społeczeństwa, należy przyjrzeć się obu tym przestrzeniom i pojawiającym się w nich postaciom.
.
Społeczna mapa świata przedstawionego w Ojcu Goriot
Fabourg Saint-Germain
Najlepsza dzielnica Paryża, zamieszkała niemal wyłącznie przez arystokratów, z nielicznymi wyjątkami w postaci rozmaitych aspirujących do niej nowobogackich. Jej mieszkańcy należą do następujących klas społecznych.
Stara arystokracja
Słynne, odwieczne rody francuskie. Żyją w wyniosłej izolacji, nie kontaktując się właściwie z niższymi warstwami. U Balzaka reprezentowane na przykład przez wicehrabinź de Beauséant, którą od reszty jej klasy różni szczególna wspaniałomyślność, przejawiająca się w zapraszaniu od czasu do czasu nowobogackich pań marzących o takim zaszczycie.
Świeża arystokracja
Należą do niej także kobiety, które wnosząc spory posag, wyszły za mąć za potomka rodu o dobrym nazwisku – jak jedna z córek ojca Goriot, obecnie hrabina Anastazja de Restaud. Przede wszystkim jednak – członkowie rodów, które niedawno, z reguły albo za zasługi w dziedzinie finansowania dworu, albo za wyczyny wojenne w epoce napoleońskiej, otrzymały tytuły szlacheckie. Przykładem bankier – baron Fryderyk de Nucingen i jego ćona Delfina, druga córka ojca Goriot. Głównym zajęciem przedstawicieli tej warstwy jest aspirowanie do towarzystwa starej arystokracji, która niechętnie nastawiona jest do perspektywy bratania się ze świeżo upieczonymi milionerami. Niektórym, tak jak Anastazji, udaje się w owym lepszym towarzystwie odnosić sukcesy, innym, jak Delfinie – nie. Anastazja jest zresztą w o wiele lepszej sytuacji, bo poślubiła „prawdziwego” arystokratę, potomka dawnego rodu, co zapewnia jej niemal automatyczny awans do wyższych sfer.
Pensjonat pani Vauquer
Typowy mieszczański pensjonat – miejsce, w którym wynajmują pokoje przedstawiciele rozmaitych niższych klas i podklas społecznych, czasem zubożali, czasem osamotnieni, czasem wreszcie mieszkający w takim przybytku z racji swego zajęcia, wymagającego częstego przemieszczania się.
Zubożała szlachta
Często w charakterze jedynego majątku rodzinie szlacheckiej pozostawało tylko dobre nazwisko. Tak właśnie było w wypadku Eugeniusza de Rastignac, który, wyposażony w ów specyficzny, nazewniczy kapitał, jak wielu mu podobnych wyruszył na podbój Paryża, co zresztą było dlań jedyną szansą powrotu na poziom życia osiągnięty przez jego odległych przodków. Dobre nazwisko to z jednej strony bardzo mało – bo dzięki niemu trudno się najeść, z drugiej jednak całkiem sporo, otwiera bowiem wstęp tam, gdzie często nie mają go nawet milionerzy – na salony będących w lepszej sytuacji krewnych… Rastignac zatem stopniowo odrywa się od pensjonatu i mieszczańskich znajomych, przenosząc się w coraz wyższe rejony towarzyskie.
Bogate mieszczaństwo
Tu najważniejsza jest postać tytułowego bohatera – Jana Joachima Goriot, który, dorobiwszy siź swego czasu sporych pieniźdzy na handlu, zatrzymał się w marszu po drabinie społecznej. Barierą nie do przebycia okazał się brak tytułu szlacheckiego, odpowiednich kontaktów i towarzyskiej ogłady. Stąd jego pomysł na wydanie – kosztem wielkiego wysiłku finansowego – obu córek za ludzi utytułowanych. Posunięcie okazało się manewrem złudnym i zgubnym dlań, ponieważ one same zainteresowane były jedynie własnym awansem i ani myślały troszczyć się o nobilitację ojca dorobkiewicza – handlarza mąką.
Drobnomieszczaństwo
To cała galeria na poły groteskowych mieszkańców pensjonatu z jego właścicielką włącznie. Gromada ciułających grosiki dorobkiewiczów, czających się w oczekiwaniu na swą „wielką szansę”, którą może być, na przykład, zadenuncjowanie sąsiada na policji… Uwaga! Wśród nich ewenement: dobra i prosta wydziedziczona córka bogacza – Wiktoryna Taillefer.
Poza nawiasem społeczeństwa
Mowa o Vautrinie, byłym galerniku, który po ucieczce z galer rzucił się w wir świata przestępczego i dzięki swej bezwzględności i sprytowi zdobył w nim wysoką pozycję. Gdy idzie o zdobywanie pieniędzy, odrzuca wszelkie zasady moralne. Wygłasza mroczne monologi pod adresem Rastignaca, w których doradza mu wyzbycie się wszelkich hamulców na drodze do majątku i kariery. Jednocześnie Vautrin to kolejny, choć specyficzny, typ dorobkiewicza. Podobnie jak wszyscy pozostali bohaterowie powieści – marzy o bezpiecznej, spokojnej starości w bogactwie i komforcie.
Milieu
Technika milieu – czyli, w bezpośrednim tłumaczeniu z francuskiego, środka – polega na charakteryzowaniu postaci przez opis jej otoczenia: mieszkania, przedmiotów, których używa, a także jej znajomych. Wszystkie te „akcesoria” zostają tak zestawione, by jak najwięcej mogły powiedzieć o otoczonej nimi osobie, która stanowi centrum – ów „środek” – charakterystycznej, wykreowanej przez jej charakter i przynależność społeczną przestrzeni. Dobrze sobie uświadomić, że także w życiu często stosujemy metodę, która przypomina tę technikę. Ma to miejsce wtedy, gdy opisujemy kogoś, mówiąc, jak się ubiera, jakimi otacza się przedmiotami, jakiej słucha muzyki, z jakimi ludźmi przebywa.
Typ
Omawiając powieść Balzakowską, nie sposób pominąć pojęcie bohatera typowego. Realistyczne teorie dotyczące konstruowania postaci nierzadko głosiły, će najdoskonalszy bohater to taki, który jest charakterystycznym przedstawicielem danego typu społecznego, a zarazem charakterologicznego. Balzak słynął z takiej umiejętności przedstawiania w jednej postaci całej kategorii ludzi – i tym samym stał się jednym z mistrzów konstruowania realistycznych bohaterów typowych.
Zobacz:
Julian Sorel a Eugeniusz de Rastignac, bohater Ojca Goriot Balzaka – podobieństwa i różnice.