Podział polskiego oświecenia
wczesne
- 1740-1764
- czasy saskie
dojrzałe
- 1764-1795
- czasy stanisławowskie
schyłkowe
- 1795-1822
- 1795 – abdykacja króla Stanisława Augusta
Esencja literacka
Polskie oświecenie to właściwie:
- twórczość Ignacego Krasickiego (sporo do zapamiętania, od drobnych bajek po pierwszą polską powieść)
- publicystyka (ważne będą dzieła – propozycje reform działaczy polskiego oświecenia)
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza (przykład komedii politycznej i prezentacja poglądów postępowych patriotów)
- drobniejsze utwory: Chudy literat Adama Naruszewicza, Laura i Filon Franciszka Karpińskiego
Notatka główna
Ważna rzecz: uświadomić sobie, jakie to czasy, co się dzieje i gdzie jesteśmy. Rzeczpospolita osiemnastego wieku to państwo zdominowane przez szlachtę, rządzi w nim król wybierany na szlacheckich sejmach, na politykę wpływają też silne rody magnackie. Wiek siedemnasty bardzo osłabił Polskę, choćby dlatego, że był to wiek wojen (powstanie ukraińskie, potop szwedzki, wielka wojna z Turcją). W sąsiedztwie wyrosły i wzmocniły swą rangę mocarstwa: Rosja, Austria, Prusy. Mimo to w osiemnasty wiek wkracza Rzeczpospolita jeszcze silna i opromieniona sławą zwycięstwa pod Wiedniem.
Początek wieku to czasy saskie: źle ocenione przez historyków – jako okres szlacheckiego rozpasania, rozrzutności (za króla Sasa jedz, pij a popuszczaj pasa), jeszcze większego wzrostu przywilejów szlacheckich. W dodatku lata trzydzieste to wojna sukcesyjna, rywalizacja o tron pomiędzy Stanisławem Leszczyńskim a Augustem III, a żadna wojna kraju nie wzmacnia. Mimo to na początku wieku najwięksi pesymiści nie uwierzyliby, że rozbiór Polski i utrata niepodległości staną się faktem. Patrioci i oświeceniowi reformatorzy wierzyli, że zmiany w kraju, właśnie reformy, poprawa ustroju – dadzą efekty wzmacniające ojczyznę. Dlatego oświecenie jest przede wszystkim czasem reform, postulowania zmian, jest epoką przesyconą i zdominowaną sprawami Sejmu, ojczyzny, patriotyzmu.
Najwłaściwsze oświecenie to rządy króla Stanisława Augusta – za jego czasów próbowano gruntownie zmienić szkolnictwo, ustawodawstwo, rozwijać kulturę. To właśnie trzeba zapamiętać: najważniejsze decyzje i fakty polityki i kultury. Sejm Wielki – Czteroletni, i jego najznakomitszy owoc: Konstytucja 3 maja. Powstanie Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego „ministerstwa” do spraw szkolnictwa i oświaty. I – jakby na zasadzie przemienności – są to czasy kolejnych rozbiorów oraz powstania kościuszkowskiego. Po III rozbiorze i po abdykacji króla Stanisława Augusta następuje schyłek epoki – a zaczynają się pierwsze próby walki o wolność. Na początku wieku dziewiętnastego będzie to udział Polaków w kampanii napoleońskiej. Wszystkie zwroty dziejowe znajdują swoje odzwierciedlenie w literaturze, dlatego lektury oświeceniowe są właśnie takie: przeładowane myślą reformatorską, więcej tu publicystyki, a jak komedia – to polityczna.
Aby powiedzieć… kilka słów o epoce, trzeba podjąć dwa tematy:
- Obraz obyczajów – tu ważny będzie zawarty w literaturze wykaz wad sarmackich.
- Oświecenie epoką reform politycznych i wydarzeń kulturalnych. Historia i kultura – jej charakter zgodny z duchem klasycyzmu – wpłynęły na kształt i tematykę literatury.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
Historia
- 1733
Wojna o tron polski. Walczą dwaj królowie: August III Sas i Stanisław Leszczyński. Wygra w końcu August III, ale rok 1763 przyniesie kres czasów saskich. - 1764
Stanisław August zostaje królem Polski. Początek doby stanisławowskiej: 1764-1795. - 1764
Konfederacja barska. - 1772
I rozbiór Polski. Na sejmie rozbiorowym Rejtan dokonuje symbolicznego protestu. - 1773
Zostaje powołana Komisja Edukacji Narodowej. Placówka ma na celu zadbać o oświatę, podręczniki i szkolnictwo w Polsce. - 1788
Obrady rozpoczyna Sejm Wielki, zwany też Czteroletnim. Obradować będzie w latach 1788-1792. Ważna i chwalebna karta w kalendarzu historii: dla przeprowadzenia reform i ratowania ojczyzny zawieszono liberum veto. Owocem obrad stała się Konstytucja 3 maja. - 1791
Uchwalenie Konstytucji 3 maja. Jest się czym pochwalić: pierwsza w Europie, druga (po amerykańskiej) na świecie, nowoczesna, ukierunkowana w stronę demokracji konstytucja, będąca aktem prawnym – podstawą działania państwa. - 1792
Haniebna karta: konfederacja targowicka. Jej uczestnicy, przeciwni reformom, odwołują się do Rosji o pomoc. Otrzymają miano zdrajców – a ich czyn doprowadzi do II rozbioru. - 1793
II rozbiór Rzeczypospolitej. - 1794
Powstanie kościuszkowskie. Pierwsze z powstań, które wzniecą Polacy, by wydobyć się z zaborów. Na wezwanie Tadeusza Kościuszki stają kosynierzy (później trudno będzie o taką zgodę między chłopstwem a szlachtą), Racławice będą oznaczać dla Polaków zwycięstwo, Maciejowice – klęskę. Niestety – powstanie upadnie. - 1795
III rozbiór Polski. Abdykacja króla Stanisława Augusta. Polityczna śmierć państwa, bo Rzeczpospolita znika z mapy Europy. - 1797
Powstanie Legionów Polskich we Włoszech. Próba walki o niepodległość pod skrzydłami Napoleona. Jest to też rok narodzin hymnu polskiego. - 1807
Utworzenie Księstwa Warszawskiego. W dobie napoleońskiej – mały zalążek państwa polskiego, krótkotrwałe zwycięstwo Polaków. - 1812
Klęska Napoleona, a zarazem nadziei polskich. Kongres wiedeński w roku 1815 uporządkuje sprawy europejskie tak, że nie będzie samodzielnego państwa polskiego. Królestwo Polskie – ze stolicą w Warszawie – całkowicie wcielone do Rosji. - 1818
„Teoretyczny”, literacki początek romantyzmu, otwarty wydaniem dzieła Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności.
Kultura
Rozwój prasy i wzrost czytelnictwa książek
Do najważniejszych pism należy Monitor. Współtworzą go najświetniejsze umysły oświeceniowe: Krasicki, Konarski, Bohomolec, a patronuje im król. Monitor ukazuje się dwa razy w tygodniu, jest medium informacyjnym, propaguje ideały oświeceniowe. Wychodził w latach 1762-1785, w nakładzie 500 egzemplarzy. Drugie pismo, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne – to organ obiadów czwartkowych, pismo literackie. Tu również udzielali się oświeceniowi literaci, a pismo było tygodnikiem. Poza tym w Warszawie modne stało się czytanie książek: księgarnie i biblioteki przeżywały rozkwit. Czytelnictwo stało się bardzo ważnym (i prawie jedynym) medium, dzięki któremu propagowano programy polityczne. W owych czasach przecież o radiu, telewizji ani billboardach nie śniono.
Salony literackie
Tworzono je na dworach, tu spotykało się kulturalne i bogate towarzystwo, literaci prezentowali swoje dzieła, organizowano spektakle. Głównym ośrodkiem był oczywiście dwór królewski. Drugim, mocno z królem rywalizującym, dwór Czartoryskich w Puławach.
Obiady czwartkowe
Inicjatywa króla Stanisława Augusta, który gromadził w każdy czwartek elitę intelektualną i twórczą. Obiad, oczywiście, nie był głównym celem, konsumowano raczej dobra duchowe, dyskutowano, prezentowano wiersze, redagowano Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Zjawisko obiadów czwartkowych przeszło do historii.
Kuźnica Kołłątajowska
Klub o profilu bardziej politycznym niż literackim. Skupieni wokół Kołłątaja ludzie pracowali nad unowocześnieniem ustroju i propagowaniem reform. Były to postulaty bardzo rewolucyjne, w tym, oczywiście, zniesienie liberum veto. Do Kuźnicy należeli: Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Dmochowski.
Rozwój teatru
- 1765 – Warszawa – powstaje pierwszy stały polski teatr publiczny. Inicjatorem jest król.
- 1779 – rok otwarcia Teatru Narodowego (Warszawa, plac Krasińskich).
Teatr jest, podobnie jak prasa, ważnym medium oddziaływania na społeczeństwo i propagowania pewnych postaw. Chodzenie do teatru staje się modne, a na spektakle chodzą również mieszczanie, nie tylko arystokracja. Najznakomitszym dyrektorem Teatru Narodowego był Wojciech Bogusławski. Ulubionym gatunkiem publiki: komedia, a autorami: Bogusławski, Bohomolec, Zabłocki.
Oświata
- 1740
Stanisław Konarski zakłada Collegium Nobilium – nowoczesną szkołę dla synów szlacheckich. Jest ona czymś zupełnie nowatorskim na tle ówczesnego szkolnictwa polskiego, prowadzonego przez jezuitów, bardzo konserwatywnego, prezentującego niski poziom. Edukacja w Collegium stwarza nowy model: bez chłosty, z ambicją ukształtowania postaw patriotycznych (zakon jezuitów rozwiązany w roku 1773).
- 1765
Król Stanisław August tworzy Szkołę Rycerską. Szkoła reprezentuje nowoczesny model nauczania, obok ćwiczeń wojskowych uczą tam fizyki, matematyki, języków obcych. Szkoła uczy patriotyzmu, zajęcia odbywają się po polsku. Będzie mieć znakomitych absolwentów, należy do nich Tadeusz Kościuszko.
- 1773
Powstaje Komisja Edukacji Narodowej. Komisja – jako rodzaj ministerstwa oświaty – próbuje zreformować i wyrównać nauczanie w Polsce. Walczy o język polski jako wykładowy w szkołach zamiast łaciny. Ustala listę lektur obowiązkowych! Jest na niej Kochanowski, ale za literaturę współczesną uchodzi wówczas dorobek Ignacego Krasickiego! Ustala też listę przedmiotów. Są na niej: botanika i chemia, ale i… mechanika oraz moralność! Powołuje Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które będzie się zajmowało podręcznikami.
- 1800
Powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Już po rozbiorach, więc do celów Towarzystwa należy przede wszystkim: obrona polszczyzny i kultury polskiej, ocalenie języka polskiego w dobie zaborów.
Zobacz: