Pojawienie się u wrót Polski (na zaproszenie Konrada Mazowieckiego) Zakonu Krzyżackiego w 1226 roku nie wróżyło długiego i dramatycznego konfliktu. Krzyżacy przybyli jako sojusznicy, aby pomóc w walkach z uciążliwymi Prusami atakującymi Mazowsze. To, że sfałszowali odpowiednie dokumenty – papieską bullę, która miała oddawać im na własność ziemię chełmińską i ziemie pogan, których mieli nawracać – umknęło gdzieś w chaosie rozdrobnienia feudalnego. Tymczasem na północnym wschodzie wyrastało potężne, groźne i agresywne państwo.

Początek konfliktu

  • Pierwszy etap konfliktu rozpoczął się, gdy – zawezwani na pomoc przeciw Brandenburgii w 1308 roku – Krzyżacy zaatakowali Gdańsk i w ciągu roku opanowali Pomorze Wschodnie. Władysław Łokietek zablokowany na południu kraju (groźba czeskiego ataku oraz bunt wójta Alberta w Krakowie) nie mógł zorganizować odsieczy. Ostatnie punkty polskiego oporu na Pomorzu padły w 1309 roku.
  • Po 1320 roku król Władysław próbował drogą sądową odzyskać Pomorze. Po fiasku tego przedsięwzięcia toczył kolejne walki (1326-1327, 1329-1332), ale bez powodzenia, mimo symbolicznego sukcesu pod Płowcami (1331 rok). W toku walk Polska utraciła Kujawy.

Pokój kaliski 1343 r.

Kazimierz Wielki usiłował poprzez mediację czesko-węgierską, a potem ponowny proces z udziałem papieskich legatów odzyskać utracone ziemie, jednak bez rezultatów. Wtedy zdecydował się na bezpośrednie rokowania z Zakonem, których efektem był pokój kaliski podpisany w 1343 roku. Na mocy zawartego porozumienia Krzyżacy zwrócili Polsce Kujawy, zostawiając sobie jednak Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską. Kazimierz dożywotnio zaś zachowywał tytuł pana Pomorza.

Unia w Krewie

Kolejny etap polsko-krzyżackiego sporu rozpoczął się w momencie zawarcia pomiędzy Polską a Litwą unii w Krewie w 1385 roku. Do wojny z Zakonem było jeszcze daleko, ale unia zmieniała układ sił na niekorzyść Zakonu, którego oficjalna misja (nawracanie pogan nad Bałtykiem) została zakwestionowana. Krzyżacy usiłowali rozerwać związki polsko-litewskie, popierając rywali Jagiełły, zwłaszcza jego krewniaka Witolda. Kuzyni jednak podzielili się władzą – Witold panował na Litwie, a Jagiełło w Polsce – unia przetrwała.

Wielka wojna z Zakonem

Wojna wybuchła w 1409 roku, gdy Litwa udzieliła pomocy żmudzkiemu powstaniu, a Zakon zagroził jej wojną. Polska nie pozostała obojętna. Działania wojenne w drugiej połowie 1409 roku nie przyniosły rozstrzygnięcia. Dopiero kampania z 1410 roku i decydująca bitwa pod Grunwaldem przesądziła o wyniku wojny. Zwłoka w marszu na Malbork uratowała Krzyżaków od zagłady. Zamek przygotował do obrony jeden z niewielu ocalałych z grunwaldzkiego pogromu dygnitarzy, komtur świecki Henryk von Plauen, wybrany na wielkiego mistrza. Zdobycie Malborka przekraczało możliwości ówczesnej techniki wojennej; szlachta pragnęła powrócić do domu, obóz opuścili też Litwini. Obie strony postanowiły zawrzeć porozumienie pokojowe.

I pokój toruński (1411 r.)

Pokój toruński podpisany w 1411 roku – tzw. I pokój toruński – nie odzwierciedlał skali sukcesu, ale oznaczał przełom, potęga Zakonu została bowiem złamana. Pamiętać należy również o tym, że Polska musiała liczyć się z takimi autorytetami czasów średniowiecza, jak papiestwo i cesarstwo – a te sympatyzowały z Krzyżakami.

 

Wojna 13-letnia 1454-1466

Poddani Zakonu coraz odważniej występowali przeciw jego władzy.

  • W 1440 roku powstał tzw. Związek Pruski, zrzeszający opozycjonistów.
  • W 1454 roku, po wybuchu powstania przeciwko Zakonowi, związek zwrócił się do króla polskiego z prośbą o opiekę. Kazimierz Jagiellończyk udzielił jej, Polska inkorporowała pruskie obszary i wypowiedziała wojnę Krzyżakom (co uraziło papieża, który rzucił na polskiego króla klątwę oraz wydał interdykt, czyli zakaz wykonywania nabożeństw, co polski władca zlekceważył).
  • Niestety polskie pospolite ruszenie skompromitowało się w bitwie pod Chojnicami. Powołano więc armię zaciężną, złożoną z wyszkolonych i dobrze opłacanych żołnierzy. Wojna przedłużała się z braku funduszy. Decydujące okazały się sukcesy: na lądzie pod Żarnowcem w 1462 roku (pod wodzą Piotra Dunina) i na morzu, na Zalewie Wiślanym w 1463 roku.

II pokój toruński (1466 r.)

Przedstawiciele pokonanego Zakonu poprosili o zawarcie pokoju, który podpisano w 1466 roku w Toruniu.
Postanowienia: Polska odzyskiwała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, michałowską, anektowała Warmię, Sztum, Malbork i Elbląg; pozostała część państwa zakonnego, wschodnia, miała zostać polskim lennem.

 

Hołd pruski (1525 r.)

Krzyżacy raz jeszcze spróbowali szczęścia, atakując Polskę w 1519 roku. Mistrzem był wówczas Albrecht Hohenzollern. Wojska polskie szybko pokonały Zakon w bitwie pod murami Królewca w 1520 roku.
W 1525 roku zawarto traktat krakowski, (hołd prus­ki).

  • Zakon został rozwiązany, a na jego miejsce powstawało świeckie, luterańskie państwo, będące polskim lennem, zwane Prusami Książęcymi.
  • W przypadku wygaśnięcia dynastii rządzącej w Prusach miały one zostać włączone do Polski.
  • Stany pruskie posiadały prawo odwoływania się do polskiego sejmu w obronie swych wolności.

W ten właśnie sposób zakończył się konflikt polsko-­krzyżacki.