Geneza wybuchu powstania kościuszkowskiego

  • Groźba likwidacji państwa i jego katastrofa gospodarczo-polityczna po II rozbiorze.
  • Chęć zmazania targowickiej hańby i II rozbioru, co przy rozbudzonej świadomości politycznej podczas obrad Wielkiego Sejmu miało wielkie znaczenie.
  • Spisek powstańczy.
  • Zamierzona redukcja armii (w domyśle pierwszy etap likwidacji państwa) i zdymisjonowanie wielu żołnierzy i oficerów.
  • Sprzeciw brygadiera Antoniego Madalińskiego wobec rozkazu redukcji (marzec 1794 roku) i jego słynny marsz z Ostrołęki do ­Krakowa.

Przebieg powstania

  • Powiadomiony o wystąpieniu Madalińskiego w marcu 1794 roku zjawił się w Krakowie Tadeusz Koś­ciuszko, wyznaczony przez spiskowców na wodza powstania. Z miasta wycofały się wojska rosyjskie, bojąc się zemsty mieszkańców. 24 marca 1794 roku Kościuszko złożył przysięgę na krakowskim Rynku (insurekcja kościuszkowska) i objął funkcję Naczelnika, co stało się oficjalnym początkiem powstania.
  • Na Kraków skierowały się dwa korpusy rosyjskie. Jeden z nich został rozbity przez Kościuszkę pod Racławicami 4 kwietnia 1794 roku.
    Zwycięstwo to posiadało znaczenie zarówno polityczne, jak i moralne. Dzięki determinacji i woli walki, udało się bowiem Polakom pokonać przeważające siły wroga.
  • Na wieść o sukcesie doszło do insurekcji w Warszawie (16-17 kwietnia 1794 roku), gdzie rozgromiony został rosyjski garnizon, oraz na Litwie (zdobycie Szawli i Wilna). W Wilnie po raz pierwszy doszło do wykonania wyroków śmierci na targowickich zdrajcach, czego animatorem był radykalny generał Jakub Jasiński (poeta, zginął w obronie Pragi). W międzyczasie powstał rząd powstańczy – Rada Najwyższa Narodowa, na czele której stanął Kołłątaj.
  • W maju w obozie wojskowym pod Połańcem Kościuszko ogłosił swój słynny uniwersał, najbardziej prochłopski dokument Polski przedrozbiorowej. Za udział w walce miał być zmniejszany wymiar pańszczyzny, pojawiała się też możliwość jej darowania. Niestety, powstanie trwało zbyt krótko, aby uniwersał mógł ostatecznie wejść w życie.
  • Do walki z powstańcami przyłączyły się Prusy. Pod Szczekocinami w czerwcu powstańcy ponieśli porażkę w bitwie z pruskim wojskiem. Pod Chełmem ulegli armii rosyjskiej. Padł także Kraków (Prusacy zrabowali wówczas i przetopili na złoto insygnia koronne).
  • W stolicy doszło do samosądów na zdrajcach, co surowo zostało ukarane przez Kościuszkę.
  • W lipcu i sierpniu 1794 roku doszło do obrony Warszawy. Kościuszko, specjalista od fortyfikacji właściwie przygotował stolicę do walki. Największe boje toczyły się pod Mokotowem i Powązkami, które przechodziły z rąk do rąk. Sławę zdobył generał Jan Henryk Dąbrowski. Przy jednoczesnych porażkach insurekcji na Litwie wybuchło powstanie w Wielkopolsce, co zmusiło Prusaków do odwrotu spod Warszawy.
  • Na pomoc powstańcom wielkopolskim Kościuszko posłał Dąbrowskiego z cywilnym komisarzem Józefem Wybickim (sukcesy pod Bydgoszczą i Świeciem).
  • Pojawiło się jednak nowe zagrożenie – od południowego wschodu, znad tureckiej granicy ciągnął korpus generała Suworowa. Ewentualne połączenie z siłami generała Fersena stacjonującymi na lewym brzegu Wisły oznaczało kolejną śmiertelną groźbę. Koś­ciuszko wyruszył ze stolicy na spotkanie z Fersenem, które skończyło się klęską pod Maciejowicami. Ranny Kościuszko dostał się do niewoli (10 października 1794 roku).
  • Nowym Naczelnikiem został wybrany Tomasz Wawrzecki. Suworow połączył się z Fersenem i w bitwie pod Kobyłką wojska rosyjskie pokonały powstańców. Następnie zdobyły Pragę, gdzie 4 listopada dokonano rzezi. Warszawa skapitulowała. Do ostatecznej kapitulacji powstańców doszło 16 listopada pod Radoszycami.

 

Skutki powstania

Powstanie pod względem militarnym nie mogło się powieść. Zwalczali je dwaj, a w ostatecznej fazie i trzej zaborcy (Austria włączyła się jesienią, opanowując Lublin), dysponujący niewyobrażalną siłą w porównaniu do osłabionego państwa polskiego.
Powstanie miało wielki moralny wydźwięk świadczący o patriotycznej woli narodu i było wyrazem zdecydowanego sprzeciwu wobec politycznej zbrodni. Przyspieszyło, niestety, ostateczny upadek państwa polskiego, który, patrząc z perspektywy historycznej, wydawał się nieunikniony.

Zapamiętaj!
Insurekcja to dawna nazwa powstania zbrojnego (od łac. insurrectio).

1792 – konfederacja targowicka – do Polski wkraczają wezwane przez targowiczan wojska rosyjskie.

1793 – II rozbiór Polski, traktat podpisały 23 stycznia w Petersburgu Rosja i Prusy.

7 maja 1794 roku w obozie wojskowym pod Połańcem Koś­ciuszko ogłosił swój słynny Uniwersał, najbardziej prochłopski dokument Polski przedrozbiorowej. Za udział w walce miał być zmniejszany wymiar pańszczyzny, pojawiała się też możliwość jej darowania. Niestety, powstanie trwało zbyt krótko, aby uniwersał mógł ostatecznie wejść w życie.
Przegrane powstanie koś­ciusz­kowskie stanowiło już tylko pretekst do ostatecznego rozbioru państwa, co też się stało w 1795 roku.

24 października 1795 r. Prusy podpisały traktat rozbiorowy z Austrią i Rosją.