Reformy sejmu konwokacyjnego

Reakcją na bardzo wzrastającą anarchię i rozkład państwa w okresie saskim były próby reform podjęte przez obóz „familii” – stronnictwo reformatorskie związane z Czartoryskimi.

Na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. udało się wprowadzić nowy regulamin obrad,

  • zakaz przysięgania posłów na krępujące ich instrukcje sejmikowe,
  • utworzyć komisje skarbowe i wojskowe
  • oraz głosowanie większościowe w sprawach skarbowych i ekonomicznych.

Już po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) powołano komisję menniczą, która zlikwidowała istniejący chaos monetarny oraz komisję dobrego porządku – dla uporządkowania skarbowości i gospodarki miast królewskich.

Prawa kardynalne

Reformy zaniepokoiły państwa ościenne, a zwłaszcza Rosję.

Na sejmie w 1768 r. podjęto szereg ustaw pod rosyjskim naciskiem. Przyznano prawo pełnienia funkcji publicznych innowiercom. Spośród obowiązujących praw, wydzielono najważniejsze, jako tzw. prawa kardynalne:

  • wolną elekcję,
  • liberum veto,
  • prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
  • wyłączne prawo szlachty do piastowania urzędów oraz władzę szlachcica nad chłopem.

Prawa te miały na zawsze pozostać niezmienne, zabezpieczone gwarancją Katarzyny II. Pierwszy raz w historii Polski możliwość zmian ustrojowych została uzależniona od formalnej zgody Rosji.

 

I rozbiór Polski

Oburzona szlachta zawiązała konfederację w Barze, w imię utrzymania przywilejów katolicyzmu i szlachty oraz obrony niezależności. Wywołało to paroletnie walki (1768-1772). Wykorzystały to państwa sąsiednie.
W 1772 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały konwencję rozbiorową.

Ziemie, które utraciła Polska w czasie I rozbioru:

  • Rosja zajęła obszary północno-wschodnie z takimi miastami, jak Połock, Witebsk i Mścisław.
  • Prusy zajęły Pomorze (bez Gdańska), Warmię, Kujawy i część Wielkopolski.
  • Austria zagarnęła ziemie na południe od górnej Wisły, Podole i część Wołynia z Przemyślem i Lwowem.

Sejm rozbiorowy (1773)

Sejm, mimo oporu niektórych posłów, ratyfikował konwencję rozbiorową. Podjęto jednocześnie kilka reform.

  • Powołano organ kierujący sprawami państwa w okresie między sejmami – Radę Nieustającą, wybieraną spośród posłów i senatorów. Król i ministrowie musieli stosować się do jej zaleceń. Rada składała się z pięciu departamentów: interesów cudzoziemskich, policji, wojska, sprawiedliwości i skarbu.
  • Powołano Komisję Edukacji Narodowej.
  • Podniesiono liczbę wojska do trzydziestu tysięcy.
  • Wprowadzono cło generalne.

 

Sejm Wielki („Czteroletni”) 1788-1792

Ukoronowaniem trendów reformatorskich w Rzeczpospolitej były obrady sejmu 1788-1792. Zawiązał się on w konfederację. Wykorzystując sprzyjającą sytuację międzynarodową (wojna Rosji i Anglii z Turcją, skłócenie zaborców) stronnictwo patriotyczne przeprowadziło reformy w politycznym i społecznym ustroju Rzeczpospolitej.

Przeprowadzono aukcję wojska – powiększenie jego liczby do 100 tysięcy (na skutek kłopotów finansowych – obniżono do 65 tysięcy), nadano prawa miastom królewskim, zniesiono liberum veto i wolną elekcję, ustanowiono kolegialne urzędy centralne wspólne dla Korony i Litwy – Komisje Obojga Narodów oraz organy lokalnej administracji – komisje porządkowe cywilno-wojskowe.

Konstytucja 3 maja 1791 r.

Zasadnicze zmiany ustrojowo – polityczne przeprowadzono na sesji w dniu 3 maja. Uchwalono wtedy konstytucję.

  • Według niej Polska stawała się monarchią dziedziczną (tron po śmierci Stanisława Augusta miał przypaść dynastii saskiej).
  • Jako najwyższy organ władzy wykonawczej powołano Straż Praw. W jej skład wchodził król, prymas, pięciu ministrów i marszałek sejmu. Podporządkowano jej wszystkie urzędy.
  • Odpowiedzialność za łamanie i naruszanie praw przeniesiono z króla na ministrów usuwalnych przez sejm.
  • Najwyższą władzę ustawodawczą pozostał sejm, wybierany na dwuletnią kadencję.
  • Zniesiono liberum veto, wprowadzając głosowanie większością. Co dwadzieścia pięć lat miał zbierać się sejm konstytucyjny, który mógł zmieniać prawa fundamentalne zawarte w Konstytucji 3 maja.
  • Zniesiono dualizm państwowy między Koroną a Litwą – oba kraje miały odtąd wspólny rząd, skarb i wojsko.
  • Zbliżono prawnie górną część mieszczaństwa do szlachty (prawo nabywania dóbr ziemskich, przedstawicielstwa przez plenipotentów w sejmie w sprawach dotyczących miast i handlu. Chłopom zapowiadano „opiekę prawa i rządu” ale bez realnego zabezpieczenia.
  • Prawa wyborcze posiadała tylko szlachta – posesjonaci (posiadająca własny majątek).

 

Targowica i II rozbiór Polski

Konstytucja 3 maja spotkała się z oporem części oligarchii magnackiej oraz państw sąsiednich (a zwłaszcza Rosji) zaniepokojonych wzmocnieniem się Polski w wyniku przeprowadzonych reform.

  • W porozumieniu z dworem carskim w kwietniu 1792 r. obóz hetmański ze Szczęsnym Potockim, Sewerynem Rzewuskim i Franciszkiem Ksawerym Branickim zawiązał konfederację w Targowicy, potępiającą i znoszącą ustawę majową i przywracającą dawny ustrój. Targowicę poparła Rosja, jej 100 tysięczna armia wkroczyła w granice Polski.
  • Wybuchła wojna polsko-rosyjska w 1792 r. (wojna w obronie Konstytucji 3 maja). Mimo dzielnej obrony wojsk polskich pod Zieleńcami (dowodził tam Józef Poniatowski) i Dubienką (Tadeusz Kościuszko).
  • Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej, polecając przerwać działania wojenne.
  • 23 stycznia 1793 r. Rosja i Prusy (mimo przymierza z Polską podpisanego w 1790 r.) dokonały ponownego rozbioru ziem polskich.

Austria, zajęta wojną z Francją, nie wzięła w nim udziału. Akt rozbiorowy został ratyfikowany na sejmie grodzieńskim w 1793 r. Przywrócono na nim również ustrój z okresu przed Sejmem Czteroletnim. Utrzymano jedynie głosowanie większością i zapewnienie mieszczaństwu nietykalności osobistej i praw nabywania ziemi. Liczbę wojska zredukowano do 15 tysięcy.

Te ziemie utraciła Polska w czasie II rozbioru:

  • Rosja zajęła dużą część Ukrainy i Białorusi z Mińskiem, Żytomierzem, Kamieńcem Podolskim.
  • Prusy zajęły ważne, portowe miasta – Gdańsk i Toruń, Wielkopolskę z Poznaniem, resztę Kujaw z Brześciem Kujawskim oraz część Mazowsza z Płockiem.
  • Austria nie brała udziału w II rozbiorze.

 

Insurekcja kościuszkowska (1794 r. )

Zaistniała sytuacja spotkała się ze sprzeciwem szerokich kręgów społeczeństwa polskiego, a zwłaszcza zwolenników obozu patriotycznego. Zawiązali oni organizację spiskową mającą na celu wywołanie powstania narodowego i zrzucenie obcej dominacji.

  • Na naczelnika powstania wybrano Tadeusza Kościuszkę. Spiskowcy liczyli na pomoc rewolucyjnej Francji.
  • 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko ogłosił i zaprzysiągł w Krakowie akt powstania. Objął on władzę dyktatorską i zobowiązał się, że użyje jej tylko do odzyskania samodzielności narodu, obrony całości granic i ugruntowania powszechnej wolności. Reformę ustroju odsuwał do czasu zakończenia powstania.
  • 4 kwietnia 1794 r. Kościuszko odniósł zwycięstwo pod Racławicami, a 17 kwietnia doszło do insurekcji w Warszawie i 22 kwietnia w Wilnie.
  • Z obu miast wypędzono garnizony rosyjskie. Aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu Kościuszko wydał uniwersał połaniecki (7 maja 1794 r.). Na jego mocy chłopi otrzymali wolność osobistą, zagwarantowano im nieusuwalność z użytkowanej ziemi oraz obniżono pańszczyznę.
  • W maju 17940r. do walki z powstaniem przyłączyły się Prusy. 6 czerwca 1794 r. połączone wojska prusko–rosyjskie zadały klęskę Kościuszce pod Szczekocinami, a następnie przystąpiły do oblężenia Warszawy. 20 sierpnia wybuchło powstanie w zaborze pruskim.
  • 10 października 1794 r. Polacy ponieśli klęskę pod Maciejowicami, ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Naczelnikiem powstania został zwolennik kompromisu Tomasz Wawrzecki.
  • 4 listopada wojska rosyjskie pod wodzą Suwarowa wzięły szturmem Pragę, dokonując jej rzezi. Powstanie upadło.

 

III rozbiór Polski

Upadek insurekcji dał Rosji, Prusom i Austrii możliwość całkowitego rozbioru i likwidacji państwa polskiego.

  • 24 października 1795 r. podpisano akt III rozbioru Polski.
  • Bezpośrednim skutkiem rozbiorów, było nie tylko pozbawienie Polski własnej państwowości, ale także zahamowanie jej rozwoju gospodarczego i kulturalnego.

Tak podzielono się ziemiami polskimi podczas III rozbioru:

  • Rosja anektowała resztę Wołynia, Polesie, Litwę i Kurlandię.
  • Prusy zagarnęły dalszą część Mazowsza wraz ze stolicą Polski – Warszawą i oparły swoją granicę na Bugu, zajmując część Podlasia.
  • Austria uzyskała ziemie między Wisłą, Pilicą i Bugiem z dawną stolicą Polski – Krakowem oraz takimi większymi miastami jak Radom i Lublin.

 

Podsumowanie:

Zagarnięte obszary i ludność po trzech rozbiorach:

  • Rosja – 492 tys. km2; 5,5 mln
  • Prusy – 142 tys. km2; 2 mln 580 tys.
  • Austria – 130 tys km2; 4 mln 150 tys.

To ważne!
Wykreślenie Polski z mapy Europy w 1795 roku nie oznaczało, że Polacy pogodzili się z faktem utraty państwa. Rozpoczął się, liczący ponad 120 lat, okres prób odbudowy Rzeczpospolitej. Było to zadanie bardzo trudne, bo Polacy mieli przeciwko sobie trzy potęgi.

Próby wskrzeszenia państwa polskiego to:

  • Utworzenie Księstwa Warszawskiego zależnego od Francji (1807 rok).
  • Powstanie Królestwa Polskiego zależnego od Rosji na kongresie wiedeńskim (1815 rok).

 

Datownik

1764-1795 – panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego
1768 – ustanowienie praw kardynalnych
1768-1772 – konfederacja barska
1772 – I rozbiór Polski
1773 – sejm rozbiorowy
1788-1792 – Sejm Wielki
3 maja 1791 – Konstytucja 3 maja
1792 – konfederacja targowicka
1792 – wojna polsko-rosyjska
23 stycznia 1793 – II rozbiór Polski
1793 – sejm grodzieński
24 marca 1794 – akt insurekcji
4 kwietnia 1794 – bitwa pod Racławicami 7 maja 1794 – uniwersał połaniecki
6 czerwca 1794 – klęska pod Szczekocinami 10 października 1794 – klęska pod Maciejowicami
24 października 1795 – 111 rozbiór Polski