Śmierć Stalina stała się dla państw satelickich i ZSRR punktem zwrotnym w historii. Dla elit komunistycznych istotną kwestią stało się konsumowanie owoców władzy, zaś sprawy ideologiczne powoli schodziły na plan dalszy. System spowszedniał, wielkie hasła kryły egoizm elit oraz krzywdę, stały się też pretekstem do dyscyplinowania sojuszników radzieckich (Węgry, Czechosłowacja).

ZSRR

Najważniejsze dla państw rządzonych przez komunistów stały się wydarzenia w Związku Radzieckim śledzone często z zapartym tchem przez zaciekawione i zaniepokojone elity. Początkowo nic nie zapowiadało dramatycznych zwrotów.

  • Władzę przejęło tzw. kolektywne kierownictwo, w którym pierwsze skrzypce grali Nikita Chruszczow, Ławrientij Beria i Gieorgij Malenkow, a oprócz nich Kaganowicz, Mołotow, Bułganin, Szepiłow. W istocie pod pozorami zgodnej współpracy rozpoczęła się walka o przywództwo.
  • Paradoksalnie Ławrientij Beria, wieloletni szef NKWD i odpowiednich ministerialnych organów, występował jako rzecznik ograniczonej liberalizacji politycznej i ekonomicznej, którą z kolei lansował piastujący funkcje premiera Malenkow. Chruszczow umacniał wpływy w aparacie partyjnym czującym respekt wobec służb specjalnych oraz w wojsku wręcz nienawidzącym Berii i instytucji mu podległych (spory kompetencyjne oraz pamięć o czystkach i wielkim strachu).
  • Beria rozpoczął nawet zwalnianie więźniów, rozpoczynając jednak amnestię głównie od kryminalistów. Systemem łagrów wstrząsały bunty i powstania, do których stłumienia niekiedy należało użyć wojska. Zostali zwolnieni uwięzieni lekarze w ramach zapoczątkowanej przez Stalina ostatniej wielkiej akcji represyjnej (czystki). Aresztowano z kolei wielu pracowników Ministerstwa Bezpieczeństwa, które nawet zlikwidowano i przyłączono do struktur Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ponownie kierowanego przez Berię.
  • Do decydującego starcia doszło między Berią a Chruszczowem w lipcu 1953 roku. Nikicie Siergiejewiczowi udało się pozyskać do walki z wszechwładnym i budzącym strach wieloletnim szefem służb specjalnych większość członków Politbiura oraz wojsko. Berię aresztowano i wkrótce wytoczono proces (utajniony), a następnie stracono. Możliwe, że stało się to niedługo po lipcowym plenum, choć media informowały o„rozprawie z kliką Berii” w grudniu 1953 roku. Podobny los spotkał jego najbliższych współpracowników.
  • Następne miesiące Chruszczow poświęcił umacnianiu swej pozycji i eliminacji rywali. Malenkow musiał ustąpić na początku 1955 roku. Jego miejsce przejściowo zajął Nikołaj Bułganin.
  • W 1955 roku doszło również do poprawy stosunków z Jugosławią, gdzie podczas wizyty Nikita Siergiejewicz wycofał oskarżenia pod adresem Tity, choć nie zdołał go przyciągnąć do Układu Warszawskiego. To również oznaczało wyłom w dotychczasowej polityce, bardzo często przecież oficjalnym pretekstem represji stawały się zarzuty o agenturalność wobec jugosławiańskiego przywódcy lub odstępstwo od jedynie słusznego modelu radzieckiego.
  • Przełomowym punktem stał się XX zjazd KPZR, gdy Chruszczow wystąpił ze swoim głośnym referatem poddającym krytyce Stalina. Atakując kult wodza i ściągając z ołtarza komunistyczne bożyszcze, Chruszczow zabezpieczał się przed oskarżeniami przeciwników usiłujących powoływać się na zmarłego dyktatora, aby zarzucić mu odstępstwo. Aparat partyjny udzielił mu poparcia z racji zagwarantowania podstawowych przywilejów i przede wszystkim spokoju.
    • Skończyły się tragiczne w skutkach czystki, rozprawa z Berią była ostatnią o krwawym charakterze.
    • Przegrani politycy odchodzili na emeryturę, nie pod ścianę. Wkrótce rozprawił się z ostatnimi rywalami, usuwając Mołotowa, Kaganowicza, a potem też i Bułganina, obejmując również (1958) funkcję premiera.
  • Chruszczowa gubiły jednak nieprzemyślane pomysły reform, głównie gospodarczych, potęgujące i tak już istniejące trudności ekonomiczne imperium radzieckiego. Koncepcja oddzielenia funkcji administracyjno-politycznych od gospodarczych wręcz przeraziła aparat partyjny, któremu Chruszczow przestał być potrzebny i ostatecznie został usunięty drogą swoistego zamachu stanu w październiku 1964 roku, podczas gdy przebywał na wakacjach w Picundzie. Nowym szefem partii wybrano bezbarwnego aparatczyka Leonida Breżniewa, a premierem Aleksieja Kosygina (Nikita Siergiejewicz Chruszczow sprawował również ten urząd).

 

Węgry

Wyjątkowo dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Węgrzech. Większość badaczy pisząc o latach 1953-1956 używa określenia „stracone lata”.

  • Rzeczywiście szef tamtejszej partii i państwa, Matyas Rakosi, czynił wszystko, aby nie zmieniać nic lub zmienić niewiele. Pod wpływem pierwszych „liberalnych” powiewów z Moskwy, zawezwany tam i zbesztany przez Berię nieprzewidującego swego rychłego końca (wiosna 1953), po powrocie do kraju zrezygnował z funkcji premiera, którą objął Imre Nagy, przedstawiciel grupy reformatorów w partii. Rakosi jak mógł hamował zmiany polityczne, a w marcu 1955 roku doprowadził do upadku premiera usiłującego dokonać przemian rzeczywistych, m.in. znaczących korekt gospodarczych.
  • Ciosem dla Rakosiego stała się jednak normalizacja stosunków radziecko-jugosłowiańskich. Znane przecież było stanowisko węgierskiego przywódcy w sprawie Tity i oskarżenia rywali o sprzyjanie jugosławiańskiemu marszałkowi. Nasiliła się krytyka Rakosiego w szeregach partii, jak i wśród intelektualistów (klub Petöfiego).
  • XX zjazd KPZR (Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego) podkopał poważnie pozycję „najlepszego ucznia Stalina”.
    W lipcu 1956 roku został zmuszony do ustąpienia, powierzył jednak tę funkcję innemu stalinowcowi, bliskiemu współpracownikowi Erno Gerö. Ten również ograniczał się do powierzchownych zmian. Kolejni więźniowie wychodzili na wolność, dokonywała się wymuszona przez opinię rehabilitacja ofiar czystek przeprowadzanych przez Rakosiego, m.in. Rajka, Palffiego, Szalaia (uroczysty pogrzeb 6 października 1956). Do partii wrócił wyrzucony przez Rakosiego Nagy. Silnym echem odbiły się nad Dunajem wydarzenia w Polsce, stanowiącej dla wielu Madziarów wzorcowy model.
  • 23 października 1956 roku w stolicy zorganizowana została wielka manifestacja (w założeniu studencka) będąca oficjalnie wyrazem poparcia dla Polski i jej drogi, a faktycznie – oskarżeniem władz o zwłokę i naciskiem na zmiany.
    • Wielogodzinna manifestacja rychło przerodziła się w wielki protest przeciwko polityce władz, ich kunktatorstwu i cynizmowi.
    • Erno Gerö w przemówieniu radiowym, usiłując bronić swej polityki, zaatakował demonstrantów, co wywołało ich gniew. Doszło do prowokacji. Prawdopodobnie strzelali do tłumu pracownicy tajnej policji – AVH. Manifestacja zamieniła się w bitwę, której polem stały się ulice Budapesztu.
    • Demonstranci zniszczyli pomnik Stalina, zaatakowali budynki publiczne. Gerö prawdopodobnie w histerii zawezwał na pomoc wojsko radzieckie. Polała się krew.
    • Pod wpływem błyskawicznie rozwijających się wypadków Gerö złożył dymisję, I sekretarzem został Janos Kadar (były więzień), premierem na miejsce Hegedüsa ponownie Imre Nagy.
  • Nowe władze doprowadziły drogą rokowań do wycofania z ulic radzieckich wojsk, ale sytuacja nadal pozostawała niestabilna.
    • Spóźnione reformy wymuszone przez ulicę i okoliczności, tłumiony długo gniew, pragnienie odwetu za okrucieństwa wcześniejszych lat, prowokacje ze strony konserwatywnego, zagrożonego aparatu i AVH przeszkodziły w normalizacji.
    • Wypadki rozszerzyły się na prowincję, wszędzie dochodziło do samosądów.
    • Po otwarciu więzień odradzało się życie polityczne, z dnia na dzień formował się system wielopartyjny. Na wolność wyszedł również prymas Mindszenty.
    • Nagy zdecydował się na utworzenie rządu koalicyjnego oraz na wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego (31 października).
  • Powoli opadały emocje, ale wówczas nastąpił kolejny akt tragedii. Zbiegły tajemniczo z Budapesztu Kadar w jednej z radzieckich baz (Szolnok) 4 listopada utworzył Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski i wezwał Armię Czerwoną na pomoc.
    • Rozpoczął się atak na stolicę, a wynik bitwy był z góry przesądzony.
    • Rosjanie po zaciętych walkach opanowali stolicę oraz inne ośrodki oporu na terenie kraju, choć lokalne walki trwały jeszcze przez kilka dni.
    • Oprócz tysięcy zabitych i uwięzionych wielu Węgrów uciekło do Austrii. Represjami, sądami specjalnymi, terrorem zduszono opór społeczny, a Kadar w następnych latach usiłował poprzez reformy gospodarcze o charakterze rynkowym poprawić swój wizerunek.
    • Nagy, podstępnie wywabiony z jugosławiańskiej ambasady, został aresztowany, skazany i rozstrzelany w 1958 roku.

Czechosłowacja

W Czechosłowacji proces zmian również został zamrożony za rządów Novotnego, który rządził krajem po śmierci (lojalnego wobec Stalina) Gottwalda. Jednostkowym epizodem bez głębszych politycznych rezultatów okazały się krwawe zajścia w Pilznie, pierwsze w skali obozu (wiosna 1953). System pozostał niezmieniony do połowy lat 60., kiedy przeciwko rządom Novotnego poczęła narastać opozycja wewnątrzpartyjna oraz krytyka ze strony intelektualistów i środowisk młodzieżowych. Wiązało się to z narastającym kryzysem gospodarczym i nieudolnym próbom jego przezwyciężenia. Za to w kulturze był to czas ujawnienia się wielu talentów, np. głośnej czeskiej szkoły filmowej (Miloš Forman).

  • Mimo wypuszczenia z więzień i rehabilitacji części niesłusznie skazanych nie doszło tutaj do rozliczenia się z przeszłością, choćby w takim zakresie jak w Polsce czy ZSRR.
  • Do upadku Novotnego przyczyniły się zarówno demonstracje studenckie z grudnia 1967 roku, będące pretekstem do ataku na starego przywódcę ze strony współtowarzyszy partyjnych, jak też opozycja wewnątrz KPCz (Komunistycznej Partii Czechosłowacji) na czele z Aleksandrem Dubczekiem, energicznym słowackim I sekretarzem.
  • W styczniu 1968 roku Novotny ustąpił z funkcji przewodniczącego KPCz, zaś prezydentem został weteran wojny generał Ludwik Svoboda.
  • Odejście powszechnie już znienawidzonego Novotnego rozpoczęło proces zmian, które ulegały przyspieszeniu raczej wskutek społecznej presji niż poczynań niezwykle ostrożnego Dubczeka. Powstawały niezależne od partyjnych wpływów organizacje społeczne, kluby dyskusyjne.
  • W kwietniu 1968 roku partia przyjęła nowy program zakładający demokratyzację stosunków, ograniczenia cenzury, swobody obywatelskie, pełną rehabilitację ofiar terroru. Niezależnie od programu pojawiły się postulaty wolnych wyborów i systemu wielopartyjnego, a nawet kompletnego zniesienia cenzury.
  • W czerwcu ukazał się głośny apel „Dwa tysiące słów”, w którym potwierdzano fakt odrodzenia politycznego i narodowego państwa wraz z gotowością jego obrony i zapowiedzią dalszej presji na demokratyzację stosunków.

Bratnie partie i państwa, szczególnie Moskwa (Breżniew) z niepokojem, a potem z przerażeniem obserwowały budowę „socjalizmu z ludzką twarzą”.

  • Dubczek nie zdołał uzyskać zrozumienia dla przemian w swym kraju i podczas narady przywódców państw Układu Warszawskiego w Warszawie (lipiec 1968) poddano krytyce rozwój sytuacji w Czechosłowacji (m.in. bardzo gorliwie czynił to Gomułka).
  • Propaganda „sojuszniczych” państw atakowała czeskie przemiany. Stało się to preludium do interwencji, która nastąpiła 20 sierpnia w godzinach nocnych. Wojska pięciu państw członkowskich Układu Warszawskiego (ZSRR, NRD, Polski, Węgier, Bułgarii) wkroczyły do Czechosłowacji. Moskwa starała się nadać interwencji koalicyjny charakter, nie chcąc skojarzeń z wydarzeniami na Węgrzech z 1956 roku. Polskim korpusem ekspedycyjnym dowodził gen. Florian Siwicki, a siedzibą polskiego okręgu półokupacyjnego stało się Hradec Kralove. Oficjalnym pretekstem do inwazji był list z prośbą o pomoc ze strony zatroskanych o los socjalizmu „prawdziwych patriotów”, których nazwisk nie ujawniono, stąd powątpiewano przez lata w jego autentyczność.

Przez następne miesiące postępowała tzw. normalizacja, czyli odwrót od wcześniejszych reform i osiągnięć tzw. praskiej wiosny.

  • Kierownictwo partii i państwa przewieziono do Moskwy i usiłowano zmusić do akceptacji interwencji. Formalnie rzecz biorąc, sprawowało władzę w celu upozorowania legalizmu.
  • Faktycznie do rządów powracał aparat partyjny, którego eksponentami stali się Gustaw Husak i Vasil Bilak, prawdopodobnie sygnatariusze zdradzieckiego listu.
  • Na początku kwietnia 1969 roku szefem partii został lojalny wobec ZSRR Gustaw Husak.
  • Bierny opór społeczeństwa ostatecznie złamano. Symbolem protestu oprócz kilku manifestacji (np. na Placu Wacława w Pradze), stała się samobójcza śmierć studenta Jana Palacha, który na wzór buddyjskich mnichów spalił się w centrum stolicy w lutym 1969 roku. Podobny przypadek miał miejsce we wrześniu 1969 roku w Polsce podczas centralnych dożynek.

NRD

Ciężary okupacji, wojennych odszkodowań (reparacje) oraz podwyższone normy pracy spowodowały sprzeciw środowisk robotniczych. Także rodzima stalinowska klika z sekretarzem SED Zeisserem, wzywająca do utrzymania twardego kursu mimo zmian zarysowujących się po śmierci Stalina, dolewała oliwy do ognia.

  • Szef partii Ulbricht usiłował dokonać pewnych retuszy, ale czynił to nieudolnie i niekonsekwentnie, zwłaszcza wobec radzieckiego stanowiska.
  • Rezultatem stało się faktyczne powstanie 17 czerwca 1953 roku w większości dużych ośrodków przemysłowych, stłumione przy pomocy radzieckiej (zginęło około 400 osób). Komuniści nazwali je próbą faszystowskiego puczu. Powstanie przyniosło jednak pewne efekty. Rosjanie zmniejszyli swoje pretensje ekonomiczne, zezwolili na większą suwerenność władz NRD oraz zmniejszyli swój kontyngent wojskowy. Straciła też swoje wpływy frakcja Zeissera.

Bułgaria

Zmiany ograniczyły się głównie do roszad personalnych. Po XX zjeździe zmuszono do ustąpienia Wyłko Czerwenkowa rządzącego krajem od 1949 roku po śmierci Dymitrowa. Nowym przywódcą został Todor Żiwkow (I sekretarzem i prezydentem), który oskarżył poprzednika o błędy i wypaczenia. Zwolniono część więźniów politycznych, dokonano kilku rehabilitacji.

Rumunia

Władzę nadal mocno dzierżył w rękach Gheorghiu-Dej.

  • XX zjazd nie spowodował przemian w metodach sprawowania władzy zauważalnych gołym okiem.
  • Szef państwa, prawdopodobnie w celu zwiększenia popularności, zaczął odwoływać się do uczuć narodowych, poczucia dumy i hasła suwerenności, doprowadzając do wyjścia wojsk radzieckich z kraju (1958).
  • Nastąpiła rezygnacja z przymusowego nauczania języka rosyjskiego, zwolniono więźniów politycznych, a nawet zaprzestano na czas pewien zagłuszania radiostacji zagranicznych.

Kurs ten utrzymał się do nadejścia ery Nicolae Ceausescu, który stworzył system niemal perfekcyjnej dyktatury totalitarnej zabarwionej nacjonalizmem (lata 1964-1989).