Pierestrojka

W marcu 1985 roku władzę w ZSRR objął Michaił Gorbaczow, kończąc epokę sklerotycznych, schorowanych starców (Breżniew, Andropow, Czernienko i ich współpracownicy) stopniowo odchodzących z politbiura w cień.

  • Gorbaczow, wywodzący się z aparatu, wydawał się jego typowym, czyli bezbarwnym przedstawicielem. Zaskoczył jednak zarówno własne otoczenie, jak i światową opinię publiczną, rzucając hasła zmiany, przebudowy – „pierestrojki” i otwarcia – „głasnosti”. Gorbaczow należał prawdopodobnie do tej części radzieckiej elity, która zrozumiała opóźnienie cywilizacyjne państwa, zbliżającą się gospodarczą katastrofę, niemożność utrzymania napiętej do granic wytrzymałości spirali zbrojeń.
    Zimna wojna została przez ZSRR i kraje satelickie przegrana, a utrzymanie rozległego imperium i wpływów w postaci bądź zbrojnej interwencji (Afganistan) bądź wspierania którejś ze stron lokalnych konfliktów okazało się bardzo kosztowne. To wszystko wymagało politycznych zmian i głębokich reform gospodarczych.
  • Gorbaczow miał prawdopodobnie zamiar, przezwyciężając skostnienie radzieckiego ustroju, usprawnić państwo i system tak, aby mogło podjąć godnie wyzwania współczesności. Na pewno nie zamierzał być Wallenrodem, ale uruchomione przez niego procesy w niereformowalnym systemie przerosły jego oczekiwania i zmiotły głównego architekta.
  • Pierestrojka, początkowo ograniczona do wąskich elit, ogarniała stopniowo coraz szersze kręgi, uruchamiając lokalne oddolne inicjatywy i obiektywnie pomagając w przebudzeniu świadomości narodowej i rzeczywistym narodowym odrodzeniu społecznościom zniewolonym przez radzieckie imperium (w krajach bałtyckich, w Gruzji czy na Ukrainie).
  • Testem głasnosti, a zarazem szokiem stała się sprawa katastrofy w czarnobylskiej elektrowni atomowej, którą władze starały się zatuszować, pogłębiając rozmiary tragedii, ale pod naciskiem światowej i wewnętrznej rodzącej się opinii publicznej musiały się do niej przyznać (w 1986 roku). Był to wielki przełom.

ZSRR zawarł po 1985 roku szereg porozumień rozbrojeniowych ze Stanami Zjednoczonymi, wycofał swe wojska z Afganistanu i pomógł w wyciszeniu innych konfliktów lokalnych, dzięki czemu wyraźnie poprawiła się atmosfera międzynarodowa.
Kreml zmniejszał również stopniowo nacisk na państwa satelickie, powiększając pole manewru, z którego lokalne reżimy długo nie chciały skorzystać.

Hasła pierestrojki i głasnosti dla partyjnego aparatu niezależnie od granic musiały budzić niepokój tym większy, że Gorbaczow wyraźnie odcinał się od Breżniewa i jego polityki, a niektórzy z przywódców byli wręcz faworytami Stalina, jak Gustáw Husák (Czechosłowacja) lub Erich Honecker (NRD).

  • W celu uwiarygodnienia, a zapewne i usprawnienia systemu szef partii radzieckiej (a potem i prezydent ZSRR) gotów był się pozbyć niepopularnych ekip. Przed komunistycznymi przywódcami państw satelickich, o ile chcieli rządzić, stanął wybór albo trudnego kompromisu z opozycją lub choćby jej częścią, co stało się w Polsce i na Węgrzech, bądź rozwiązanie siłowe, co miało miejsce w NRD i Czechosłowacji bez pożądanego rezultatu, raczej wręcz z odwrotnym skutkiem. W jednym wypadku – Rumunii – trzeba było krwawego powstania, aby pozbyć się tyranii I sekretarza partii i jego klanu.

Węgry

Na Węgrzech – z powodu zarysowującej się gospodarczej zapaści oraz rosnącej w siłę wewnętrznej opozycji, nawet w szeregach partii, napływających informacji o prześladowaniach madziarskiej mniejszości w oficjalnie bratniej Rumunii – słabła pozycja Janosa Kadara.

  • W maju 1988 roku musiał on ustąpić z politbiura na specjalnie dla niego utworzone stanowisko przewodniczącego partii.
  • Rzeczywista władza przeszła w ręce dotychczasowego premiera – Karoly Grosza. Dynamiczny polityk liberalnego skrzydła, Imre Pozgoy, zainicjował rozmowy z opozycją, tzw. Trójkątny Stół (1989), i doprowadził do ostatecznego odejścia Kadara ze sceny politycznej (wkrótce zmarł).
  • Dokonano rozliczenia z przeszłością, rehabilitując Nagyego oraz inne ofiary powstania z 1956 roku.
  • Na przyspieszonym zjeździe (październik 1989), już ostatnim, dokonano zmiany nazwy partii i jej programu (odtąd Węgierska Partia Socjalistyczna). Zapowiedziano wolne wybory do parlamentu i na prezydenta, które wygrała opozycja (pierwszy kwartał 1990). Zmieniono nazwę państwa na Republika Węgierska oraz usunięto czerwoną gwiazdę z godła i flagi.

Rumunia

Od 1964 roku Rumunią rządził Nicolae Ceausescu wywodzący się z kręgów wojskowych.

  • Stopniowo umacniał swoją władzę, tworząc na początku lat siedemdziesiątych klasyczną dyktaturę, obsadzając członkami rodzinnego klanu większość stanowisk państwowych o kluczowym znaczeniu.
  • Do pilnowania porządku i wymuszenia posłuszeństwa do monstrualnych rozmiarów rozbudowano budzącą strach tajną policję, legendarną Securitate.
  • Do granic absurdu rozwinął się kult przywódcy.
  • Radykalnie pogarszał się poziom życia, ograniczeniu uległy dostawy żywności, energii. Wprowadzono faktycznie racjonowanie spożycia. Oficjalnie tłumaczono to potrzebą spłaty zadłużenia, aby „uniezależnić się od imperializmu”.
  • Z poziomem życia społeczeństwa rażąco kontrastował styl życia elity i klanu Ceausescu.
  • Liczba więźniów politycznych w Rumunii ponad 7-krotnie przewyższała liczbę takowych w PRL stanu wojennego. Tyran Ceausescu przystąpił od 1982 roku do realizacji swoich kolejnych szokujących pomysłów. Systematycznie niszczono wsie i zabierano chłopom przyzagrodowe działki, przenosząc rolników do tandetnych bloków. Miała to być „druga rewolucja agrarna”. Wzmogły się prześladowania węgierskiej mniejszości.
  • W polityce zagranicznej dyktator podkreślał rumuńską odrębność od ZSRR. Ochłodziły się stosunki z Węgrami. We wrześniu 1989 roku Ceausescu zaproponował kuriozalną koncepcję interwencji w Polsce w imię zagrożonego socjalizmu.
  • W grudniu 1989 roku wybuchły zamieszki w Timisoarze, po aresztowaniu pastora Tekesza, symbolu oporu lokalnych Węgrów. Milicja zareagowała użyciem broni. Było wielu zabitych. Rozruchy ogarnęły cały kraj, a podczas wyreżyserowanego wiecu na cześć tyrana, wybuchło w stolicy 21 grudnia powstanie, do którego przyłączyła się armia.
  • Walki z siłami reżimu trwały kilka dni. 22 grudnia schwytano Ceausescu wraz z żoną, gdy uciekali z Bukaresztu i pośpiesznie, w starym stylu (tajny proces) osądzono i rozstrzelano. Władzę objął Komitet Ocalenia Narodowego, w którym przeważali komuniści, będący w konflikcie z dyktatorem. Szefem rządu został wywodzący się ze starej nomenklatury Jon Iliescu.

Czechosłowacja

W Czechosłowacji rządził Gustáv Husák wraz z innymi partyjnymi dogmatykami. Jego pole manewru było dosyć ograniczone, ponieważ obejmował władzę, zlikwidowawszy wcześniej, przy sowieckiej pomocy, opór społeczny i przemiany praskiej wiosny 1968 roku. Jego ekipa wywodziła swoją tożsamość z interwencji państw Układu Warszawskiego i polityki represji. Propaganda czeska, podobnie jak wschodnioniemiecka, bardzo wstrzemięźliwie informowała o zmianach w ZSRR, czasami nawet krytykując pewne przejawy liberalizmu bratniej potęgi.

  • W drugiej połowie lat 70. wyrosła opozycja skupiająca się głównie wokół Karty 77, na czele której stanął Vaclav Havel.
  • W 1987 roku zastąpił Husáka na fotelu I sekretarza podobny dogmatyk – Milo Jakes. Stary przywódca został prezydentem. Wiadomości z Polski, Węgier oraz NRD przyspieszyły zmiany w Czechosłowacji.
  • Opozycja już w styczniu 1989 roku pokazała swoją siłę, organizując wielką manifestację w Pradze.
  • W październiku i listopadzie demonstracje i strajki ogarnęły Pragę i kilka innych wielkich miast. Brutalność milicji potęgowała opór.
  • 27 listopada 1989 roku władze podjęły rozmowy z wyłonionym tzw. Forum Obywatelskim z Havlem jako przywódcą. Po kilku dniach wykluczono z partii Jakesa, a Husák musiał ustąpić miejsca na Hradczanach (siedziba prezydenta) Havlowi wybranemu przez Zgromadzenie Narodowe na głowę państwa. Powstał nowy rząd, do którego weszło szereg działaczy opozycji. Wypadki w Czechosłowacji nazwano „aksamitną rewolucją”.

NRD

Podobnie przedstawiała się sytuacja w NRD. To sztuczne państwo rodowód zawdzięczało zimnej wojnie, konfrontacji między mocarstwami oraz ideologii marksistowsko-stalinowskiego totalitaryzmu. Elita władzy w NRD zdawała sobie sprawę, że większa swoboda polityczna może wywrócić nie tylko polityczny układ.
We wschodnich Niemczech trudno byłoby mówić o zorganizowanej znaczącej opozycji. Były to raczej luźne grupy intelektualistów bądź działaczy społecznych skupionych wokół Kościoła Ewangelickiego. Niemcy masowo uciekali ze swego państwa, choć po 1961 roku było to poważnie utrudnione (zbudowano wówczas mur berliński). Ucieczki nasiliły się w 1989 roku poprzez „bratnie” państwa: Węgry, Polskę i Czechosłowację. Ekipa Honeckera nie przeprowadzała żadnych zmian. Żona wodza – Margot – zapowiadała nawet walkę o socjalizm z bronią w ręku.

Władze NRD coraz dobitniej wyrażały dezaprobatę wobec pieriestrojki, co zaowocowało autentycznym entuzjastycznym społecznym powitaniem Gorbaczowa przybyłego na obchody 40-lecia państwowości wschodnioniemieckiej.

  • Gdy dogasały światła oficjalnych uroczystości, 7 października przez Berlin przeszła manifestacja protestacyjna podobna do wcześniejszej w Lipsku.
  • Policja usiłowała stłumić demonstracje, ale przeciwstawili się temu członkowie politbiura.
  • Skompromitowany i schorowany Honecker ustąpił 18 października. Jego następcą został szef tajnej policji Egon Krenz, zaś po nim Gregor Gysi, premierem zaś reformatorski polityk z Lipska, Hans Modrow.

Wydarzenia potoczyły się błyskawicznie. Od zburzenia muru berlińskiego w listopadzie 1989 roku aktualna stała się kwestia zjednoczenia państw niemieckich, na co mocarstwa wyraziły zgodę. Od tego momentu NRD znalazło się w stanie agonii, aż po uroczysty akt zjednoczeniowy 3 października 1990 roku.

Bułgaria

Bułgaria była jednym z pewniejszych elementów radzieckiego imperium, a posłuszny żądaniom Moskwy Todor Żiwkow (lokalny przywódca) zdawał się sprawować niepodzielną kontrolę. Jednak w końcu lat osiemdziesiątych jego pozycja zaczęła słabnąć. Z jednej strony docierały informacje o korupcyjnych skandalach z najbliższego otoczenia Żiwkowa, z drugiej coraz jaśniejsze stawały się powiązania Bułgarii ze światowym terroryzmem. Aby przypodobać się społeczeństwu, Żiwkow zorganizował wiosną 1989 roku represje wobec tureckiej mniejszości, zmuszając tureckie rodziny do zmiany nazwisk.
Władze wykorzystały fakt pięćsetletniej niewoli i wzajemnych urazów. Wskutek akcji około trzysta tysięcy Turków opuściło Bułgarię.

  • Po 35 latach rządów, 9 listopada 1989 roku, zmuszono Żiwkowa do dymisji. Nowym szefem partii został Peter Mładenow, pragmatycznie nastawiony polityk, dotychczas minister spraw zagranicznych. Szybko uformowały się grupy opozycyjne wywodzące się z nielicznych, represjonowanych organizacji ekologicznych.
  • W grudniu 1989 roku powstała Unia Sił Demokratycznych, a komuniści, choć ciągle silni, po wyborach, które odbyły się w następnym roku (zarówno parlamentarnych, jak i prezydenckich), musieli oddać władzę. Głową państwa został Żeliu Żelew.

ZSRR

W samym ZSRR Gorbaczow napotkał silny opór konserwatystów przerażonych zmianami wewnątrz państwa, jak i w jego otoczeniu. Polityka roszad personalnych była skuteczna tylko do czasu. Należało się na coś zdecydować.

  • Konserwatyści partyjni przypuścili atak na przełomie lat 1990 i 1991. To wtedy Wilno i inne stolice bałtyckich państw, wówczas jeszcze republik (choć Litwa już ogłosiła swoją niepodległość), spłynęły krwią. Kluczowe okazały się rozmowy o przyszłym kształcie państwa, o nowym układzie związkowym.
  • Silną przeciwwagą dla partyjno-wojskowej reakcji stał się Borys Jelcyn, wyrastający na przywódcę w skali ogólnokrajowej, były współpracownik, a teraz rywal Gorbaczowa, wybrany demokratycznie prezydent Rosyjskiej Federacji.
  • Konserwatyści próbowali w sierpniu 1991 roku nieudolnie przeprowadzić pucz (na czele z Gienadijem Janajewem), ale nie zdołali zapewnić sobie poparcia i skompromitowani musieli ustąpić. Następnego dnia zostali aresztowani. Triumfatorem stał się Jelcyn.
  • Dni ZSRR były policzone. Od grudnia 1991 roku rozpoczęła swe funkcjonowanie Wspólnota Niepodległych Państw, teoretycznie związek równych z równymi, ale nietrudno zauważyć próby odtworzenia dawnych porządków.

 

Zapamiętaj!

  • Marzec 1985 – objecie władzy przez Michaiła Gorbaczowa
  • Luty- kwiecień 1989 – obrady Okrągłego Stołu w Polsce
  • Druga połowa 1989- obrady węgierskiego „trójkątnego stołu”; efektem decyzja o przeprowadzeniu wolnych wyborów na początku 1990
  • 18.10.1989 – ustąpienie Ericha Honeckerea w NRD
  • 9.11.1989 – upadek muru berlińskiego i wymuszone ustąpienie Todora Żiwkowa w Bułgarii
  • 27.11.1989 – aksamitna rewolucja w Czechosłowacji
  • 21/22.12.1989 – obalenie dyktatury Nicolae Ceausescu i śmierć dyktatora
  • 19-21.08.1991 – tzw. pucz moskiewski mający na celu eliminację groźby rozpadu ZSRR; zorganizowany przez komunistycznych konserwatystów z otoczenia Gorbaczowa; pomimo aresztowania przywódcy, zamach powstrzymał i przejął faktyczną władzę Borys Jelcyn, prezydent Rosyjskiej Federacji, największej z republik związkowych
  • między sierpniem a grudniem 1991 – rozpad ZSRR przyspieszony przez fiasko puczu:
  • 8.12.1991 – powołanie przez prezydentów Rosji, Ukrainy i Białorusi w puszczy Białowieskiej Wspólnoty Niepodległych Państw (willa Wiskuli),
  • 21 grudnia na szczycie w Ałma Acie przyłączył się do WNP: Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenia i Armenia; Gruzja dołączyła w 1993
  • 25.12.1991 – ustąpienie Gorbaczowa i formalny koniec ZSRR