Czytasz sobie strofę wiersza i nurtuje Cię pytanie: co to jest? Wyznanie czy opis? To pytanie może zaistnieć na teście.
Cały wiersz, strofa lub fragment. W tego typu pytaniach nie chodzi o gatunek, nie odpowiadamy więc: to bajka, sonet, fraszka. Chodzi o typ wypowiedzi podmiotu lirycznego.
- Czy wyznaje własne uczucia, zwierza się całemu światu?
- Czy opisuje zachwycającą scenę?
- A może poucza, znęca się, dokucza?
W każdej wypowiedzi lirycznej bez większego trudu znajdziecie informacje, które określają wzajemny stosunek nadawcy i odbiorcy. W niektórych wierszach podmiot liryczny w wyraźny sposób podkreśla swoją obecność, w innych „ukrywa się”. Tak samo jest z odbiorcą. Uporządkujmy to.
Wypowiedź liryczna, czy też po prostu – wiersz przybiera różne postacie.
Najczęściej spotykane to:
-
Wyznanie
Smutno mi, Boże!
Podmiot liryczny (tu poeta Słowacki) wyraźnie wyznaje swoje uczucia.
-
Opis
Nad wodą wielką i czystą
Stały rzędami opoki,
I woda tonią przejrzystą
Odbiła twarze ich czarne.
Wyraźny, fotograficzny opis skał nad wodą.
-
Apostrofa
Litwo, ojczyzno moja
Ty jesteś jak zdrowie!
Słynna apostrofa, zwrot do kogoś. Tu – do Litwy we wstępie eposu, zwana inwokacją.
-
Dialog
Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłonie?
Czy widzisz mój ojcze? Król olszyn w tej stronie.
Strofa jest dialogiem, rozmową ojca i syna.
Jeśli wiersz jest wyznaniem…
- …to bardzo często spotkamy się z wyznawaniem uczuć:
cierpię, kocham, tęsknię, rozpaczam.
- To liryka w najczystszej postaci, bo przecież istotą liryki jest właśnie wyraz uczuć.
- Jeśli wyznania są typowym zwierzeniem, rodzajem poetyckiej spowiedzi, taki utwór możemy nazwać utworem konfesyjnym. Wcale nietrudny termin, bo kojarzy się z konfesjonałem.
- Inny to poetyckie credo, czyli wypowiedź-manifest, wyznanie poety dotyczące jego poglądów czy programu poetyckiego.Ja będę pisał tylko wiersze ponure – to jak najbardziej credo.
- Może być też tak, że poeta nie tyle zdradza swoje uczucia, co rozważa jakiś dylemat, problem. Wówczas możemy mieć do czynienia z refleksją poetycką.
Uwaga!
Wyznanie to zawsze liryka bezpośrednia, a podmiot liryczny wypowiada się w 1. osobie.
Podmiotem lirycznym może być oczywiście drzewo, krzesło, wymyślona postać – to wcale nie musi być poeta.
Jeśli to będzie apostrofa…
- …to będzie wyraźny zwrot do kogoś.Może zaistnieć sytuacja, w której poeta użyje 1 osoby liczby mnogiej – zwraca się do grupy, do której sam należy:
Hej, użyjmy żywota
wszak żyjem tylko raz
– tymi słowami Mickiewicz namawia kolegów do zabawy w słynnej Pieśni filaretów.- Do pojedynczej osoby – o ukochana moja!,
- albo do wielu osób – ludzie, ludzie!
- Apostrofa może łączyć się z wyznaniem, kiedy podmiot kieruje swoje wyznanie do konkretnego adresata.
- Może być też pouczeniem, przestrogą, nakazem – wówczas mówimy o perswazyjności wiersza.
- Szczególnym rodzajem apostrofy jest inwokacja, czyli zwrot do bóstwa czy innego autorytetu zamieszczony we wstępie utworu.
Uwaga!
Czasem apostrofa jest oskarżeniem, może też być pytaniem.
Cechą wyróżniającą wypowiedź-apostrofę jest obecność odbiorcy, adresata.
Jeśli wiersz jest opisem…
- …to może być opisem sytuacji, krajobrazu (przestrzeni), przedmiotu, postaci.
- Sytuacja – to scena, w której coś się dzieje, zmienia. Zawsze będzie to opis bardziej dynamiczny od pozostałych.
- Opis krajobrazu – z założenia statyczny, nieruchomy, więcej w nim będzie przymiotników niż czasowników. Czasem może nastąpić trudność w nazwaniu takiego opisu.
- Przypomnij sobie burzę morską z sonetu Mickiewicza:
Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,
głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki.
- Opis sytuacji, ale także opis morza w czasie burzy – więc krajobraz, i to naprawdę bardzo dynamiczny.
- Z opisem postaci nie powinno być problemu, podobnie opis przedmiotu rozpoznacie bez trudu.
Jeśli to będzie dialog…
- …to może być na przykład scenka udramatyzowana – często zdarza się w bajkach, gdzie rozmawiają kruk i lis, albo ptaszki w klatce.
- Dialog łatwo rozpoznać: są to wypowiedzi co najmniej dwóch osób. Podane są w formie mowy niezależnej (dobry moment na to, aby sobie ten termin przypomnieć). Monolog – to dłuższa wypowiedź bohatera, który mówi do siebie. Monologuje – znaczy gada sam ze sobą. Najsłynniejszy monolog świata – to Być albo nie być Hamleta.
- Mowa niezależna to bezpośrednia wypowiedź: – Cześć, stary.
- A jak ktoś relacjonuje to pośrednio: Wojtek przywitał się z kolegą, to będzie mowa zależna.
- Ale gdybyśmy mieli określić, czym jest wiersz-monolog, to wyszłoby nam raczej wyznanie, refleksje, a nie dialog. Bo do dialogu, jak do tanga, trzeba dwojga. Może też być – tu już w odróżnieniu od tanga – troje i więcej rozmawiających osób.
Zobacz:
Podmiot mówiący w poezji. Analiza i interpretacja wiersza Rzeka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.