Każda wypowiedź służy porozumieniu między nadawcą a odbiorcą, czyli pełni funkcję komunikatywną. Ma ona różne odmiany w zależności od celu wypowiedzi:
Funkcja informatywna
– informuje, czyli przekazuje informacje – i to na nich skupia się uwaga odbiorcy (ogłoszenia, encyklopedie, pisma urzędowe). Służy świadomemu, często intelektualnemu przekazywaniu przez nadawcę informacji o świecie – wiedzy i przypuszczeń na temat przedmiotów, osób, zjawisk. Odbiorca skupia się na treści, której podporządkowana jest forma wypowiedzi.
Rozpoznajemy ją po takich cechach, jak:
- spójność, precyzyjność wypowiedzi;
- pojawianie się pojęć, terminów;
- wskazywanie konkretnych przykładów;
- brak słownictwa oceniającego i nacechowanego emocjonalnie, wyrazów podniosłych, żartobliwych;
- brak środków poetyckich (porównań, przenośni, metafor itp.);
- przeważają równoważniki zdań lub zdania oznajmujące (zazwyczaj złożone);
- występuje dużo zaimków względnych, spójników, powtórzeń.
Uwaga! Obowiązują dwie zasady:
- Należy mówić (pisać) tyle i tak, ile i jak potrzeba, aby przekazać istotną treść komunikatu.
- Należy mówić tylko to, co się naprawdę wie, i tylko to, co się uważa za prawdziwe.
Funkcja ekspresywna
– służy wyrażeniu uczuć. Przykład: – np. spowiedź Jacka Soplicy czy inwokacja w Panu Tadeuszu:
Cechy takich tekstów to na przykład:
- obecność słów nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia),
- słownictwo nacechowane emocjonalnie; wykrzyknienia, apostrofy, wołacze, a w języku potocznym również wulgaryzmy, emocjonalizmy modne w danym okresie czy dla danej osoby;
- środki stylistyczne (np. epitety, apostrofy)
- kontrasty dla udramatyzowania wypowiedzi, powtórzenia pewnych struktur;
- bardzo często tekstowi temu towarzyszą odpowiednia intonacja i mimika nadawcy tekstu.
Rzadko występują teksty wyłącznie o tej funkcji (może ona dominować we fragmencie, na przykład wypowiedzi bohatera).
Funkcja impresywna
Celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy wybrania jakiejś postawy. Występuje bardzo często w różnych formach wypowiedzi: reklamach, sloganach, hasłach, rozkazach, regulaminach, także podaniach, poradnikach, instrukcjach…
Można tu określić nadawcę i odbiorcę tekstu.
Funkcję tę znajdziemy także w przysłowiach: „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje” czy „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”, publicystyce, nawet literaturze pięknej.
Funkcję impresywną cechuje pojawianie się:
- czasowników w trybie rozkazującym (zastanów się, zobaczcie),
- wykrzykników (ale bezpośrednio skierowane do odbiorcy, a nie służące wyrażaniu uczuć),
- form kategorycznych, sądów o powinnościach odbiorcy (publicystyka, przemówienia, poezja) (nie wolno, trzeba, powinniście),
- rad, instrukcji, próśb i innych apelów do odbiorcy (podania, instrukcje, hasła i slogany),
- słownictwa oceniającego (cudowny, beznadziejny).
Uwaga!
- Ta funkcja języka łączy się zawsze z funkcją informatywną (nawet slogan reklamowy informuje) – trzeba umieć ocenić, która z nich dominuje. Skutecznemu nakłanianiu towarzyszy też na ogół funkcja poetycka języka (np. środki artystyczne).
- Wypowiedzią o funkcji impresywnej jest tekst szczery i jasny w swoich intencjach, w którym nadawca nie przekracza swoich kompetencji. Groźnym przeciwieństwem wypowiedzi takiej jest wypowiedź manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia wówczas swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Często w wypowiedziach takich nadawca posługuje się stereotypami i pustosłowiem. Bardzo dobrym przykładem są tutaj teksty propagandy hitlerowskiej czy stalinowskiej.
Funkcja poetycka
Występuje nie tylko w literaturze pięknej, ale wszędzie tam, gdzie nadawca dąży do przełamania szablonów, schematów językowych, „odświeżenia” języka: w przemówieniach, żartach, kalamburach, listach, przysłowiach, rozmowach potocznych. Czytelnik zwraca uwagę nie tylko na przekaz, ale też na formę, która ma wzruszać, zachwycać. Podstawowa cecha to obecność różnorodnych środków stylistycznych, zaskakiwanie odbiorcy. Wypowiedź często podporządkowana jest emocjom i doznaniom estetycznym, podobnie jak w funkcji ekspresywnej.
Funkcja fatyczna
– jej celem jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu (wszelkie Hej!, Cześć!, Witam!, aha…, tak…, tak…) lub sygnalizowaniu jego zakończenia (Do widzenia! Do usłyszenia!).
Nie należy do najważniejszych i z pewnością nie dominuje w dłuższej wypowiedzi. Jej obecność wiele mówi o relacjach między nadawcą a odbiorcą (np. zacieśnienie kontaktu), pomaga upodobnić tekst do rozmowy.
Funkcja stanowiąca
Celem niektórych wypowiedzi nie jest wcale nawiązywanie kontaktu z odbiorcą, ale oddziaływanie na otaczający świat. Tekst nadawcy zmienia coś w rzeczywistości pozajęzykowej (np. słowa Ogłaszam was mężem i żoną, Zwalniam pana z pracy, Mianuję cię…, Został pan powołany na stanowisko…, Niech się stanie światłość…).
Intencją nadawcy jest realna zmiana rzeczywistości, mamy do czynienia nie z informacją, ale z dokonaniem, stworzeniem określonego stanu prawnego i faktycznego.
Funkcja magiczna
polega na tym, że za pomocą słów mówiący stara się wpływać na otaczający go świat, stwarzając w nim nowe sytuacje i eliminując stare. Są to wszelkie zaklęcia, tajemnicze formuły słowne, przekleństwa itp. Teksty o tych funkcjach pojawiają się raczej rzadko.
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
- Nadawca – to zazwyczaj autor danego tekstu.
- Może się ujawniać poprzez formy 1. osoby liczby pojedynczej czasowników: „chcę, widziałem, zrobię”, a także poprzez zaimki „ja”, „mnie” itd.
- Nadawca może się wypowiadać w imieniu całej zbiorowości (lub nadawcą będzie grupa) – wówczas wystąpią zaimki „my”, „nasze”, a także czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej: „chcieliśmy, musimy”. Zastosowanie takich form może służyć także czemuś innemu – utożsamieniu z odbiorcą („my”).
- Odbiorca – ktoś, do kogo kierowany jest tekst. Zazwyczaj mamy do czynienia z odbiorcą niezamierzonym, tzn. w wypowiedzi nie ma jednoznacznych wskazówek pozwalających identyfikować odbiorcę. Jeśli nadawca kieruje tekst do konkretnej osoby, nazywamy ją adresatem; wówczas znajdziemy w wypowiedzi konkretne informacje:
Drogi Adamie, zapomnij o moich uwagach.
Odbiorcą może być jedna osoba, ale też cała zbiorowość, np. wszyscy czytelnicy albo konkretna grupa: młodzież, studenci, kobiety…
Wy, młodzi, nie znacie jeszcze życia,
Zobacz: