Czym się różni liryka maski od liryki roli?
Nie bój się przytoczyć w swojej wypowiedzi przykładów, czyli fragmentów kilku wierszy. Warunek: przed egzaminem musisz nauczyć się ich na pamięć. Ale przydać się mogą też w innych sytuacjach.
Od czego zacząć?
Od charakterystyki podmiotu w liryce bezpośredniej.
W utworze lirycznym zazwyczaj poszukujemy nadawcy wypowiedzi, czyli podmiotu lirycznego. Dość często automatycznie identyfikujemy postać mówiącą w wierszu z autorem. Ale… łatwo się pomylić.
Jeśli podmiot liryczny w utworze jest łatwy do znalezienia (używa zaimków „ja”, „mój” lub czasowników w 1 osobie liczby pojedynczej), mamy do czynienia z liryką bezpośrednią, ale nie znaczy to, że nadawcą wypowiedzi jest autor.
O tym, czy możemy postawić znak równości między autorem wiersza a podmiotem lirycznym, decydują informacje zawarte w utworze, a także nasza wiedza. Kiedy czytamy jeden z Sonetów krymskich Mickiewicza: „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”, domyślamy się, że podmiotem lirycznym może być tu autor. Dlaczego? Wypowiada się w 1 osobie gramatycznej. Wiemy, w jakich okolicznościach powstał utwór – Mickiewicz pojechał na Krym i tamtejsze krajobrazy stanowiły dla niego natchnienie. Ale uwaga! Już w sonecie Czatyrdah tego samego cyklu podmiotem lirycznym jest mirza – szlachcic tatarski, mieszkaniec Krymu (liryka roli).
Liryki roli
– podmiot liryczny jest postacią historyczną, mitologiczną, drzewem itp., w każdym razie wypowiedź podmiotu lirycznego ma naśladować wypowiedź owej postaci i w żaden sposób jego sądów nie można utożsamiać z sądami autora.
Przykłady liryki roli:
• Zbigniew Herbert Powrót prokonsula
Postanowiłem wrócić na dwór cesarza […]
Podmiotem lirycznym jest odsunięty od łask cesarza prokonsul, który znajduje się na wygnaniu. Jest człowiekiem kompromisu, ale potrafi zachować godność. Choć cesarz stworzył absolutny system rządów, prokonsul marzy o powrocie na jego dwór. W wierszu tym pod postawą prokonsula zamaskowana jest postawa przeciętnego człowieka żyjącego w systemie totalitarnym, człowieka idącego na pewne kompromisy z własnymi poglądami. Postawy tej nie można identyfikować z poglądami autora wiersza.
• Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa
Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną […]
Podmiotem lirycznym jest Fortynbras, który zwraca się do Hamleta. Z całą pewnością poglądy Fortynbrasa nie są głosem Herberta. Swoją obecność autor zaznaczył, nadając utworowi tytuł, który nie pochodzi od samego Fortynbrasa (inaczej tytuł brzmiałby np. Mój tren). Autor nie mówi w tym wierszu – mówią postacie utworu: nie tylko Fortynbras. Zauważcie, że przytacza on również słowa Hamleta z dramatu (mowa pozornie zależna). Na przykład ostatnie słowa Hamleta w dramacie Szekspira: reszta jest milczeniem parafrazuje Fortynbras w wierszu: „Reszta jest milczeniem ale należy do mnie”.
Jak w dramacie – mówią tu tylko postacie utworu, ale nie odzywa się autor.
Nie myśl, że tylko Herbert posługiwał się liryką roli. Oto kilka innych przykładów:
• Andrzej Bursa Liryka Rudolfa Hoessa
Gdybyśmy nie znali odautorskiego tytułu i informacji zawartej pod tytułem, i tak zidentyfikowalibyśmy podmiot liryczny jako nieludzkiego faszystę nadzorującego obóz zagłady. Dzięki wzmiankom od autora wiemy, że Niemcem tym jest Rudolf Hoess – komendant obozu w Oświęcimiu, który znany był z dziwnego „liryzmu”: po dniu pracy galopował na koniu wokół obozu. O tym właśnie opowiada podmiot liryczny – sam Rudolf Hoess, który z rozbrajającą szczerością (podszytą ironią odautorską) opowiada o swoim stylu spędzania wolnego czasu i wyznaje:
Jutro znów pracowicie palił będę
Trupie buty segregował trupie zęby
Więc dziś niech mój ogier staje dęba
Niech zahuśtam się jak diabeł na popręgach
Syn pastora w najgorętszych piekła kręgach
• Julian Tuwim Colloqium niedzielne na ulicy
Tytuł obiektywny – pochodzi od autora wiersza. A reszta to monolog (choć domyślamy się też wypowiedzi dziewczyny – mowa pozornie zależna) miastowego infantylnego bawidamka, który podrywa jakąś dziewczynę. Tuwim bardzo wyraźnie odciął się od bohatera, którego tu stworzył – cała wypowiedź od pierwszego do ostatniego słowa wzięta jest w cudzysłów. O podmiocie lirycznym można dużo powiedzieć – jest śmiały, wręcz arogancki (styl podrywu nie należy do kurtuazyjnych), od razu zdradza swoje zamiary (chce uwieść kobietę) i próbuje wyczuć jej stosunek do niego (prawdopodobnie panienka umówi się na randkę, skoro od razu nie pozbyła się intruza, kontynuuje rozmowę, zwierza się nawet z osobistych spraw).
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer List Hanusi
Tu śmiesznie byłoby identyfikować autora z osobą mówiącą, choćby z tego względu, że autor jest mężczyzną, a list do ukochanego pisze dziewczyna – góralka Hanusia. W jaki sposób zaznacza swoją obecność autor? Nadaje tytuł oraz stylizuje język utworu na gwarę podhalańską.
Liryki maski
Bardzo bliska liryce roli jest liryka maski – tu też podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem, ale wypowiedź podmiotu jest tożsama z poglądami autora, stanowi opinię autora. Podmiot to jakby porte-parole samego autora.
Przykład liryki maski:
• Wisława Szymborska Żona Lota
Szymborska poszerza przyczyny, dla których żona Lota obejrzała się, zagłębia się w kobiecą psychikę. Nie chodzi tu tylko o tę jedną konkretną bohaterkę, ale o naturę wielu kobiet.
• Kazimiera Iłłakowiczówna Opowieść małżonki świętego Aleksego
Czekałam na ciebie lat dziesięć i dwadzieścia, i trzydzieści z górą
[…] o Aleksy.
Podmiotem jest żona św. Aleksego, ale można powiedzieć, że jej wypowiedź jest głosem wszystkich opuszczonych kobiet oczekujących na powrót męża, który ruszył w świat z ważną misją.
Zobacz:
Skąd się wzięła nazwa liryka? Przedstaw najważniejsze jej gatunki.