Na egzaminie mogą trafić się pytania o następstwo (kolejność) zdarzeń w czasie. Ustalenie, co po czym miało miejsce, bywa o tyle kłopotliwe, że pisarze lubią bawić się czasem, robić różne przestawki i niespodzianki. Trzeba więc uważnie czytać tekst, i… wiedzieć kilka rzeczy.
Oddziel czas narracji od czasu akcji
To mogą być zupełnie różne pasma czasu.
- To, w którym tkwi narrator – np. rok 2020, współczesność.
- To, o czym opowiada, mogło dziać się wcześniej, gdy był młodzieńcem, np. w roku 1988. Zawsze tak jest, gdy czytamy wspomnienia.
- A jeśli pisarz – fantasta wybiega w przyszłość? Pisze spokojnie w roku 2013, a akcję powieści SF umieszcza w roku 2999! Wówczas też czas narracji i czas akcji są zupełnie różne.
A czy mogą w ogóle być takie same?
Tak! Jeśli narrator należy do świata powieści i opowiada o tym, co się dzieje na bieżąco, wówczas czasy narracji i akcji zgadzają się.
Oto trzy sytuacje:
- Powieść historyczna
Czas narracji: 2013 Czas akcji: 1133
- Powieść współczesna
Czas narracji: 2013 Czas akcji: 2013
- Powieść SF
Czas narracji: 2012 Czas akcji: 3333
Sprawdź kolejność przedstawionych zdarzeń
- Jesteśmy w czasie akcji – czas narratora nas teraz nie obchodzi. Jeśli wszystko rozgrywa się po kolei: bohater najpierw wstaje z łóżka (rano), potem je śniadanko, potem wychodzi z domu itd., to mamy do czynienia z chronologicznym ujęciem zdarzeń. Jedno wynika z drugiego, jedno następuje po drugim.
- Chronologicznie – to znaczy zgodnie z następstwem czasu. W testach zamieszcza się krótkie teksty, więc zdarzeń tych nie jest dużo. Łatwo sprawdzić, czy są poustawiane w kolejności. A jeśli nie są? Wówczas polecenie testowe może kazać ustawić je w odpowiedniej kolejności, albo nazwać zabieg, którego użył pisarz, aby zrobić bałagan w czasie.
Musisz umieć określić czas akcji
Często przy opracowywaniu lektur pada pytanie:
- Kiedy to się działo?
- W jakich latach rozgrywa się akcja?
- Ustal czas trwania akcji!
Zdarza się tak, że autor dokładnie oznaczył datę: „Był to rok 1655, rok wojny ze Szwedami”.
Bywa tak, że trzeba policzyć, bo autor napisał: „trzy razy księżyc obrócił się złoty” (chodzi o trzy miesiące), lub nastał świt, zmierzch i znowu świt (chodzi o dzień i noc). Szczegóły zawsze pomogą policzyć czas.
Przyjrzyjmy się czasowi w Księdze dziesiątej Pana Tadeusza: Emigracja. Jacek Soplica.
- Czas akcji:
1. Koniec walki szlachty z Moskalami.
2. Burza.
3. Narada z Rykowem w pokoju Sędziego.
4. Rozmowa Sędziego z Tadeuszem o zaręczynach z Zosią.
5. Pożegnanie Tadeusza z Zosią.
6. Sercowe rozterki Hrabiego i Telimeny.
7. Pożegnanie Księdza Robaka z Tadeuszem.
8. Opowieść księdza Robaka w obecności Sędziego i Gerwazego.
Uwaga! Retrospekcja!
Ksiądz Robak zaczyna opowieść sięgającą do czasów swej młodości!
9. Przybycie księdza plebana z ostatnim namaszczeniem. – Znowu jesteśmy w bieżącym czasie akcji.
Jest jeszcze jeden czas: odbioru
Jest ważny przy dramatach, sztukach wystawianych na scenie. Bo przecież możemy wysiedzieć na widowni: godzinę, dwie. Czasami w trakcie tej godzinki na scenie muszą minąć stulecia! Filmowcy dali sobie radę świetnie: puszcza się napis: „sto lat później” i z głowy. Dramaturdzy muszą operować słowami i zmianą scenerii. A gimnazjalista powinien umieć zauważyć zmianę czasu, przyśpieszenie albo cofnięcie.
Uwaga!
Obowiązuje Cię też znajomość terminu: jedność czasu w tragedii greckiej.
Otóż tragicy antyczni uważali, że trzeba dążyć do tego, aby akcja sztuki trwała tyle, co spektakl. Czasami im się udawało: na przykład trzy godziny na scenie pokrywały się z trzygodzinnymi zdarzeniami.
Oczywiście, trudno zawsze tego dokonać, ale dążyli do jedności czasu akcji i odbioru – starali się zmieścić akcję w jak najkrótszym czasie: na przykład wszystkie zdarzenia z Antygony Sofoklesa mieszczą się w czasie… od świtu do zmierzchu.
Potrzebne pojęcia:
- Inwersja czasowa – zmiana kolejności zdarzeń, poprzestawianie ich. Często wyskakuje w trakcie opowiadania czegoś, na zasadzie: „a jeszcze wcześniej, właśnie przypomniałem sobie, że zanim wszedł do kuchni, zajrzał do łazienki”.
To inwersja czasu.
- Retrospekcja – cofnięcie w czasie. Narrator opowiada i nagle cofa się, wraca do przeszłości i opowiada dawne dzieje.
Chwyt bardzo często wykorzystywany w filmach, kiedy to bohater wraca do wspomnień i one stają się akcją filmu.
Znakomity przykład z lektury: spowiedź Jacka Soplicy w Panu Tadeuszu – kiedy wraz z nim powracamy w czasy młodości.
Chronologia zdarzeń
- 1) śniadanie 7.00
- 2) II śniadanie 10.00
- 3) obiad 14.00
- 4) podwieczorek 16.00
- 5) kolacja 18.00
Inwersja czasowa
- 1) śniadanie 7.00
- 2) obiad 14.00
- 3) podwieczorek 16.00
- 4) kolacja 18.00
- 5) II śniadanie 10.00
Zobacz: