Jak za pomocą słów pokazać, że jesteś zły albo smutny, zniechęcony albo zadowolony? Czy to w ogóle możliwe, by w ten sposób wyrażać emocje?
Zapamiętaj!
- Zdrobnieniami określamy wyrazy nacechowane emocjonalnie, budzące w odbiorcy pozytywne skojarzenia, np. kotek, kiciuś, koteczek.
- Zgrubienia to wyrazy z reguły nacechowane emocjonalnie ujemnie, np. kocur, kocisko. Zgrubienia mogą przyjmować odmienne funkcje emocjonalne, np. śliczny kocur – ten związek przymiotnika z rzeczownikiem zyskuje nacechowanie pozytywne.
Znak wykrzyknienia
- Znak wykrzyknienia (wykrzyknik) wskazuje na silne zabarwienie uczuciowe wypowiedzi, która często ma charakter zdecydowanego rozkazu, życzenia, okrzyku albo zawołania:
- Natychmiast bierz się do lekcji!
- Zejdź mi z oczu!
- Możliwe są dwa, a nawet trzy wykrzykniki na końcu, jeżeli wypowiedzenie ma nadzwyczaj silne zabarwienie uczuciowe:
- Dosyć tego!!
- Ratunku!!! Pali się!!!
- Wykrzyknikiem (po znaku zapytania) można też zakończyć zdania pytajne silnie zabarwione uczuciowo, np.:
- Aniu! jak mogłaś?!
Pytanie z egzaminu
Test 1.: Razem w parze
Tekst źródłowy (fragment):
„– Pomyśl – mówiła – jeżeli bezpieczniej będzie mi tu pozostać niźli tam, pod osłoną wojska, przy tobie zamieszkać? Nie chcę ja innego dachu, jako twój namiot, bom po to za ciebie poszła, by się z tobą i niewczasem*, i trudem, i niebezpieczeństwem podzielić. Tu by mnie niepokój zgryzł, a tam, przy takim żołnierzu, będę się czuła bezpieczniejsza niźli królowa w Warszawie; trzeba zaś będzie z tobą w pole wyruszyć, to wyruszę. Snu tu nie zaznam bez ciebie, jadła do gęby nie wezmę, a w końcu nie wytrzymam, lecz i tak do Chrieptiowa polecę, a nie każesz mnie puszczać, to będę u bram nocować i póty cię prosić i póty płakać, aż się zlitujesz.”
Henryk Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski, Warszawa 1992
*Niewczas – nieodpowiednia pora.
Emocjonalność w wypowiedzi Basi wyraża się nagromadzeniem:
- pytań retorycznych,
- wykrzyknień,
- zdrobnień,
- czasowników zaprzeczonych.
Prawidłowa odpowiedź: D.
Przeanalizujmy każdą z podanych odpowiedzi.
- Pytania retoryczne. Po pierwsze, musimy przypomnieć sobie, co to jest pytanie retoryczne. To wypowiedzenie mające formę zdania pytajnego, niewyrażające jednak niewiedzy mówiącego, lecz użyte w celu zaprezentowania jego przekonań lub zastosowane jako apel do odbiorcy, by utożsamił się z poglądami nadawcy pytania, np.: „Kto cię lepiej zrozumie, jak nie matka?”. Sprawdźmy, czy są w powyższym tekście pytania retoryczne. Jest jedno: „Pomyśl – mówiła – jeżeli bezpieczniej będzie mi tu pozostać niźli tam, pod osłoną wojska, przy tobie zamieszkać?”.
Nie możemy więc mówić o ich nagromadzeniu.
- Wykrzyknienia – nie ma ani jednego.
- Zdrobnienia – na pewno służą do wyrażania emocji, i tych pozytywnych, i tych negatywnych.
Na przykład „Ania” – tak powiemy o kimś, kogo bardzo lubimy, ale słowo „Aneczka” może też być wyrazem naszego ironicznego stosunku do tej osoby. A oba te słowa: „Ania” i „Aneczka”są zdrobnieniami. Czy w cytowanej wypowiedzi Basi są zdrobnienia? Nie.
- I ostatnia odpowiedź.
Czasowników zaprzeczonych jest w tym tekście rzeczywiście sporo: „nie chcę”, „snu nie zaznam”, „jadła do gęby nie wezmę”, „nie wytrzymam”. Jaką pełnią funkcję? Są wyrazem emocji zawartych w wypowiedzi. Jakie to emocje? Basia zdecydowanie przeciwstawia się decyzji męża. Pewnie dlatego tak wiele razy użyła słowa „nie”. Nie chce zostać sama, nie chce, by mąż ją opuścił.
Test 1.: Oblicza miłości
Tekst źródłowy:
Dziewczyna
Tu niegdyś w wiosny poranki
Najpiękniejsza z tego sioła,
Zosia, pasając baranki,
Skacze i śpiewa wesoła.
La la la la.
Oleś za gołąbków parę
Chciał raz pocałować w usta;
Lecz i prośbę, i ofiarę
Wyśmiała dziewczyna pusta.
La la la la.
Józio dał wstążkę pasterce,
Antoś oddał swoje serce;
Lecz i z Józia, i z Antosia
Śmieje się pierzchliwa Zosia.
La la la la.
Tak, Zosią byłam, dziewczyną z tej wioski,
Imię moje u was głośne,
Że chociaż piękna, nie chciałam zamęścia
I dziewiętnastą przeigrawszy wiosnę,
Umarłam, nie znając troski
Ani prawdziwego szczęścia.
Żyłam na świecie; lecz, ach! nie dla świata!
Myśl moja, nazbyt skrzydlata,
Nigdy na ziemskiej nie spoczęła błoni.
Za lekkim zefirkiem goni,
Za muszką, za kraśnym wiankiem,
Za motylkiem, za barankiem;
Ale nigdy za kochankiem…
Guślarz
Czego potrzebujesz, duszeczko,
Żeby się dostać do nieba?…
Dziewczyna
Nic mnie, nic mnie nie potrzeba!
Niechaj pobiegną młodzieńce,
Niech mnie pochwycą za ręce,
Niechaj przyciągną do ziemi,
Niech poigram chwilkę z niemi.
Chór
Bo słuchajmy i zważmy u siebie,
Że według bożego rozkazu:
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Wykrzyknienie „ach”! w wypowiedzi: Żyłam na świecie; lecz, ach! nie dla świata! – podkreśla, że Zosia:
A. żałuje swojego postępowania,
B. ocenia pozytywnie swoje zachowanie,
C. akcentuje swoją wyższość nad światem,
D. wyraża pogardę wobec ziemskich wartości.
Prawidłowa odpowiedź: A.
Przeanalizujmy odpowiedzi
A. Ach” służy do wyrażania najróżniejszych uczuć – od westchnienia zachwytu po zniechęcenie. Co tutaj może znaczyć? Aby to odczytać, warto przyjrzeć się kontekstowi wypowiedzi.
B. Zosia jest dziewczyną, która odrzuciła miłość, nie odwzajemniła uczuć chłopców, nie zaznała ziemskich trosk ani szczęścia. Pochłonięta była rozmyślaniami, a obojętna wobec świata i ludzi, wobec ziemskich wartości. Dlatego jej duch nadal snuje się po ziemi. Co zatem może znaczyć to westchnienie? Że żałuje swojego postępowania? Na pewno tak. Potwierdza to jej prośba, by mogła zaznać miłości – ziemskiego uczucia, które odrzucała kiedyś. Odpowiedź A. jest zatem prawidłowa. Sprawdźmy jednak pozostałe.
C. Czy Zosia ocenia pozytywnie swoje postępowanie (B.) – nie. Jak stwierdziliśmy wcześniej, wręcz przeciwnie – żałuje swojego postępowania i prosi o ratunek dla swojej duszy.
D. Czy akcentuje swoją wyższość nad światem (C.)? Też nie. Kiedyś była wyniosła, ale już wie, że źle czyniła.
I czwarta odpowiedź: wyraża pogardę wobec ziemskich wartości – też nie możemy uznać jej za prawidłową. Tak można by powiedzieć o dawnej Zosi.
Pozostajemy zatem przy odpowiedzi A. – jedynej poprawnej.
Podsumujmy
Co to jest funkcja ekspresywna wypowiedzi?
Swoje uczucia i oceny nadawca może wyrażać nie tylko w postaci informacji o nich, ich beznamiętnego opisywania, ale również dając upust przejawom tych uczuć poprzez: odpowiednią intonację, operowanie akcentem, użycie wykrzyknień, odpowiedni dobór słownictwa, zastosowanie elipsy (pominięcie jakiegoś składnika w zdaniu), inwersji (zastosowanie szyku przestawnego), apostrofy (zdanie wprost zwrócone do odbiorcy), nagromadzenie zdań pytajnych, pytań retorycznych, czasowników zaprzeczonych itd.
Ekspresywna funkcja tekstu to jedna z podstawowych funkcji wypowiedzi. Wypowiedź jest wtedy nastawiona na nadawcę, który uzewnętrznia swoje uczucia, stany psychiczne.
Co może być wyrazem językowej ekspresji?
Oto najczęściej spotykane środki ekspresji językowej:
- Stan uczuciowy mówiącej osoby pokazują wykrzyknienia.
- Podobną funkcję jak wykrzykniki spełniają partykuły. Przekształcają one, uwydatniają lub wzmacniają sens całych wypowiedzeń albo ich części. Partykuła -by wyraża przypuszczenie (Poszłabym do kina, gdybym nie musiała iść do cioci), partykuła nie zaprzecza treść wyrazu lub zdania (Nie pojadę w Tatry), partykuły niech, oby wyrażają rozkaz lub życzenie (Niech Iga weźmie się do lekcji!), a partykuły no, -że wzmacniają znaczenie zdania (Idźże szybciej!).
- Wyrazy nacechowane ekspresywnie, a wśród nich zdrobnienia i zgrubienia, nie tylko wyrażają emocje nadawcy związane z przedmiotem, pojęciem, czynnością, ale i mogą sygnalizować uczuciowy stosunek mówiącego do samego odbiorcy.
Wyrazy o nacechowaniu ekspresywnym dodatnim wyrażają pozytywny stosunek, sympatię, aprobatę (np. masełko, dzieciątko). Wyrazy o nacechowaniu ekspresywnym ujemnym wyrażają dezaprobatę, niechęć, lekceważenie, pogardę (np. oszołom, politykier).
- Pytanie retoryczne, jak już przypomnieliśmy wyżej, służy podkreśleniu opinii mówiącego. A pod takim spokojnym pytaniem może się ukrywać napięcie, nawet ostra dezaprobata wobec czegoś.
Co powinieneś wiedzieć o wykrzyknieniach?
Funkcja wykrzyknień (podobnie jak partykuł) to wzmacnianie lub komentowanie całych wypowiedzi.
Wykrzykniki, jak „ach”!, przede wszystkim służą do wyrażania uczuć, np.:
- oj! – gdy coś Cię zaboli lub coś Cię zaskoczy, wzbudzi Twój podziw bądź gdy chcesz kogoś zganić albo mu pogrozić;
- brr! – taki okrzyk wydasz w chwilach doznawania uczucia wstrętu, pogardy, strachu, zimna;
- och! – na przykład, gdy się czymś zachwycisz.
Ale mogą też wpływać na zachowania odbiorcy, np.:
- hola! – gdy chcesz zwrócić na siebie czyjąś uwagę;
- halo! – gdy chcesz kogoś (lub coś) przywołać albo przywitać.
Zobacz:
Zaprezentuj sposoby wyrażania cierpienia matki w Lamencie świętokrzyskim