Romantyczne ujęcie motywu podróży. Porównaj, jak został przedstawiony ten motyw w Żegludze Adama Mickiewicza i Pielgrzymie Cypriana Kamila Norwida.

Adam Mickiewicz

Żegluga

Szum większy, gęściej morskie snują się straszydła,
Majtek wbiegł na drabinę: gotujcie się, dzieci!
Wbiegł, rozciągnął się, zawisł w niewidzialnej sieci,
Jak pająk czatujący na skinienie sidła.

Wiatr! – wiatr! – dąsa się okręt, zrywa się z wędzidła,
Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci,
Wznosi kark, zdeptał fale i skróś niebios leci,
Obłoki czołem sieka, wiatr chwyta pod skrzydła.

I mój duch masztu lotem buja śród odmętu,
Wzdyma się wyobraźnia jak warkocz tych żagli,
Mimowolny krzyk łączę z wesołym orszakiem;

Wyciągam ręce, padam na piersi okrętu,
Zdaje się, że pierś moja do pędu go nagli:
Lekko mi! rzeźwo! lubo! wiem, co to być ptakiem.

Cyprian Kamil Norwid

Pielgrzym

1
Nad stanami jest i s t a n ó w – s t a n,
Jako wieża nad płaskie domy
Stercząca, w chmury…
2
Wy myślicie, że i ja nie Pan,
Dlatego, że dom mój ruchomy
Z wielbłądziej skóry…
3
Przecież ja – aż w nieba łonie trwam,
Gdy ono duszę mą porywa,
Jak piramidę!
4
Przecież i ja – z i e m i t y l e m a m,
I l e j e j s t o p a m a p o k r y w a,
D o p o k ą d i d ę!…

Komentarz

Navigare necesse est, vivere non est necesse – żeglowanie jest rzeczą konieczną, życie nie jest rzeczą konieczną – mówili Rzymianie.

Motyw wędrówki, obecny w kulturze przynajmniej od czasów Odysei Homera, to jeden z najpopularniejszych toposów literackich. Odnaleźć go można we wszystkich epokach i u wielu pisarzy. Jego sensy bywały wieloznaczne, głównie jednak wędrówka oznaczała po prostu życie. Romantyczną popularność tego motywu można objaśnić na dwa sposoby: po pierwsze, romantycy kochali podróże, przede wszystkim na Wschód, do źródeł kultury, egzotycznego świata niezwykłych krajobrazów i silnych przeżyć. Po drugie, w romantycznej antropologii (tzn. filozoficznej refleksji o człowieku) człowiek to istota wędrowna, poszukująca, błądząca, przebywająca kolejne etapy na drodze niekończącej się inicjacji duchowej, wieczny tułacz poszukujący emocji i wartości, pielgrzym. W literaturze polskiej warto choćby przypomnieć Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu Juliusza Słowackiego czy opisaną przez tego autora wędrówkę Kordiana po Europie w poszukiwaniu wartości. Zaproponowane w tytule pracy wiersze są interesującymi – bo niezbyt typowymi dla konwencjonalnych romantycznych przedstawień – realizacjami tego typu.

Wyjaśnienie zadania

Celem analizy musi być prezentacja motywu podróży i porównanie obu wersji. Porównanie – a zatem trzeba przeczytać oba teksty pod kątem sposobu funkcjonowania w nich obrazu wędrówki, odnaleźć podobieństwa i wskazać różnice. Mamy tu do czynienia z tzw. interpretacją kierowaną, tzn. taką, w której główny problem został w temacie nazwany wprost. To ważne: analiza i interpretacja nie jest tu celem samym w sobie, nie chodzi bowiem o wydobycie wszystkich możliwych sensów obu utworów. A zatem należy zapytać o podmioty mówiące i adresatów lirycznych obu wierszy, wskazać na specyficzne cechy świata przedstawionego, zwrócić uwagę na dobór środków artystycznych i formę gatunkową, słownictwo i odniesienia do tradycji.

Podpowiedzi

Ze względu na charakter obu utworów i ich odmienność lepiej skomponować swoją pracę tak, aby najpierw przeanalizować jeden tekst, potem drugi, aby wreszcie porównać kształt motywu podróży w obu utworach. Można jednak – co się wydaje trudniejsze – zastosować technikę analizy symultanicznej, tzn. rozpatrywać poszczególne cechy utworów równocześnie, np. rekonstruując po kolei i równocześnie w obu tekstach postać podmiotu mówiącego, adresata itd.

Do przyjętej koncepcji pracy powinieneś dostosować jej kompozycję. Łatwiejsza w realizacji wydaje się kompozycja liniowa, tzn. najpierw należy dokonać analizy i interpretacji Żeglugi, potem Pielgrzyma, a w podsumowaniu porównać sposób ujęcia motywu podróży przez obu autorów, uwydatniając podobieństwa i różnice.

Należy zwrócić uwagę na to, że nadawca wypowiedzi nie jest zwyczajnym podróżnikiem, lecz pielgrzymem. To ostatnie określenie miało w polskim romantyzmie specjalne znaczenie: mogło więc oznaczać po prostu wędrowca – poetę, który podróżując po dalekim świecie, tęskni do ojczyzny (np. w jednym z Sonetów krymskich, Pielgrzymie), później zaczęło oznaczać emigranta zmierzającego do Ziemi Świętej – Ojczyzny wolnej, jak pisał Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
W wierszu Norwida tytułowego bohatera nie można nazwać ani turystą, ani też wygnańcem dążącym do Polski. Norwidowski wędrowiec to człowiek poszukujący wartości wyższych, duchowych.

Najprostszy plan pracy

uwagę, że motyw podróży ma długą tradycję;
zauważenie, że motyw ten w obu wierszach ma znaczenie symboliczne;
rozpoznanie symbolicznych sensów motywu (podróż = życie);
stwierdzenie, że podróż oznacza w obu utworach wybór życia aktywnego, wymagającego odwagi, a nawet heroizmu;
rozpoznanie monologicznej struktury wiersza Mickiewicza i dialogowej u Norwida;
zwrócenie uwagi na środki językowe (dobór słownictwa, formy fleksyjne, metafory u Mickiewicza; kontrast i symboliczność u Norwida);
zauważenie uniwersalności odwołań do tradycji biblijnej u Norwida;
dostrzeżenie Norwidowskiej kreacji człowieka samotnie walczącego ze światem, ale i doskonalszego od innych;
zauważenie indywidualizmu wyrażonego w wierszu Mickiewicza;
wyjaśnienie pojęcia „pielgrzym” w utworze Norwida;
opis cech konwencji romantycznej w obu utworach.

Konspekt

Wstęp

Bardzo ogólne i krótkie przedstawienie historii toposu podróży. Odwołać się tu można do dwóch podstawowych opowieści: wędrówki Odyseusza i wędrówki Mojżesza prowadzącego Naród Wybrany do Ziemi Obiecanej.

Krótkie przedstawienie romantycznych sposobów ujęcia toposu wędrówki. Przypomnienie podwójności tego motywu: wędrówka konkretna – głównie podróż na Wschód – której efektem jest opisanie wspaniałości i niezwykłości świata, łączy się tu z motywem podróży w głąb samego siebie, z trudem samopoznania, z odkrywaniem – często bolesnym – prawdy o sobie i świecie.

Opisanie podstawowych różnic pomiędzy Mickiewiczem a Norwidem. Ten pierwszy – gigant, mający świadomość swojego geniuszu i nowatorstwa w poezji polskiej, prekursor pewien swej wartości, mistrz zadziwiający różnorodnością swojego talentu, poeta, który ukazał w swojej twórczości zarówno ból, jak i żywiołową radość istnienia. I Norwid – późny romantyk, poeta myśli, prekursor liryki nowoczesnej, przełamujący w swojej twórczości romantyczne konwencje, stawiający pytania, nieustannie poszukujący idei i sposobów jej wyrażania.

Rozwinięcie

Zwrócenie szczególnej uwagi na kategorie podmiotu lirycznego oraz na sytuacje liryczne w obu utworach.

Żegluga – podmiot liryczny ujawnia się bezpośrednio w drugiej części sonetu. Znajdziemy tam zaimki osobowe w pierwszej osobie liczby pojedynczej („mój duch”, „pieśń moja”, „lekko mi”, „lubo mi”) oraz czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej („łączę”, „wyciągam”, „padam”, itd.). Mamy więc do czynienia z liryką bezpośrednią, z poetyką wyznania osobistego. Sytuacja liryczna zarysowana jest następująco: oto po coraz bardziej wzburzonym morzu płynie okręt. Sytuacja zdaje się groźna, jednak i konsekwentnie personifikowany okręt, i ukazany na jego pokładzie majtek dzielnie stawiają czoła niebezpiecznemu żywiołowi. „Morskie straszydła” nie tworzą zatem – jak mogłoby się wydawać – obrazu pełnego grozy, ale podkreślają siłę żywiołu. Całość obrazu jest bardzo dynamiczna – Mickiewicz osiągnął to przez użycie licznych czasowników nazywających ruch oraz wykrzykników. Właściwym sensem wiersza jest zwycięska walka człowieka, ukazanego poprzez personifikację okrętu, z naturą.

Pielgrzym – podmiotem lirycznym jest pielgrzym podróżujący na wielbłądzie po Egipcie. Warto tu zauważyć, że Norwid nigdy nie był w Egipcie, który był jednym z ulubionych celów romantycznych podróżników. Konstatacja tego faktu powoduje, że nie można po prostu utożsamić podmiotu z samym Norwidem. Podmiot mówiący, który może wyrażać poglądy charakterystyczne dla Norwida, Norwidem nie jest, a wędrówka pośród egipskich piramid to nie podróż rzeczywista, lecz pretekst dla sformułowania sądów ogólniejszych o życiu.

Zwróć uwagę na to, jak ukazywana jest podróż. Zastanów się, czy dla osób mówiących w obu wierszach jest ona także przeżyciem duchowym, inspiracją do snucia rozważań na temat własnego życia czy szerzej – kondycji człowieka.

Porównanie obu wierszy – i Mickiewicz, i Norwid odwołują się do toposu podróży i dla obu motyw ten ma znaczenie symboliczne. W Żegludze podróż oznacza trud życia i radość zwycięstwa nad nim; w Pielgrzymie topika wędrówki wiąże się z symboliką niezakorzenienia w materialności ludzkiego życia i pojęciem „drogi duchowej”.

Zakończenie

Wskazanie na trwałość motywu podroży i jego wieloznaczność, która pozwalała twórcom wyrażać rozmaite treści i idee.

Wskazanie na podobieństwo ujęć motywu podróży w obu utworach – podróż – symbol życia ludzkiego, które niesie ze sobą niebezpieczeństwa, ale i umożliwia wykazanie najlepszych cech człowieka: odwagi, uporu, heroizmu.

Warianty wstępu

Wariant 1

Możesz zacząć od bardzo ogólnego – ale też bardzo krótkiego – przedstawienia historii toposu podróży. Odwołać się tu można do dwóch podstawowych opowieści: Homeryckiej wędrówki Odyseusza i biblijnej wędrówki Mojżesza prowadzącego naród wybrany do ziemi obiecanej. Przy okazji można zwrócić uwagę na to, że podróż Mojżesza można zinterpretować jako pielgrzymkę, zaś podróż Odyseusza – jako metaforę ludzkiego losu.

Wariant 2

Rozpocznij od krótkiego przedstawienia romantycznych sposobów ujęcia toposu wędrówki. Przypomnij zatem o podwójności tego motywu: wędrówka konkretna – głównie podróż na Wschód – której efektem jest opisanie wspaniałości i niezwykłości świata, łączy się tu z motywem podróży w głąb samego siebie, z trudem samopoznania, z odkrywaniem – często bolesnym – prawdy o sobie i świecie. Tak można zinterpretować np. cykl Sonetów krymskich Mickiewicza, wędrówkę Kordiana po Europie – szczególnie ważne będzie tu przypomnienie jego drogi na Mont Blanc i przemiany duchowej, która się wtedy dokonuje, Hymn (Smutno mi, Boże…) Słowackiego czy tegoż autora Grób Agamemnona. Oczywiście – ta prezentacja musi być podporządkowana tematowi pracy, a zatem inne utwory powinny Cię interesować o tyle tylko, o ile otwierają możliwość interpretacji wierszy zamieszczonych w tytule pracy.

Wariant 3

Możesz zacząć od – również bardzo krótkiego – opisania podstawowych różnic pomiędzy Mickiewiczem a Norwidem. Ten pierwszy – gigant, mający świadomość swojego geniuszu i nowatorstwa w poezji polskiej, prekursor pewien swej wartości, mistrz zadziwiający różnorodnością swojego talentu, poeta, który ukazał w swojej twórczości zarówno ból, jak i żywiołową radość istnienia. I Norwid – późny romantyk, poeta myśli, prekursor liryki nowoczesnej, przełamujący w swojej twórczości romantyczne konwencje, stawiający pytania, nieustannie poszukujący idei i sposobów jej wyrażania.

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Zwróć w nim szczególną uwagę na kategorie podmiotu lirycznego oraz na sytuacje liryczne w obu utworach. Dokładne przyjrzenie się tym dwóm aspektom zainspiruje Cię do dalszych rozważań.

Żegluga

Ten należący do krymskiego cyklu i klasyczny w swojej budowie sonet jest doskonałym przykładem romantycznej liryki pejzażowej i romantycznego podróżopisarstwa, w którym zarówno obraz, jak i motyw podróży zostały podporządkowane romantycznemu indywidualizmowi.

Podmiot liryczny ujawnia się bezpośrednio w drugiej, z założenia refleksyjnej części sonetu. Znajdziemy tam zaimki osobowe w pierwszej osobie liczby pojedynczej („mój duch”, „pieśń moja”, „lekko mi”, „lubo mi”) oraz czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej („łączę”, „wyciągam”, „padam”, itd.). Mamy więc do czynienia z liryką bezpośrednią, z poetyką wyznania osobistego. Podmiot wiersza, upojony żeglugą, odczuwa niezwykłe wrażenie lekkości i swobody: „mój duch buja śród odmętu”, „wzdyma się wyobraźnia”, „wiem, co to być ptakiem”. Wyrażenia te są konsekwentnie określone poprzez słowa nazywające lot, unoszenie się – co podkreśla jeszcze wietrzność odczucia.

Sytuacja liryczna zarysowana jest następująco: oto po coraz bardziej wzburzonym morzu („szum większy, wiatr! – wiatr!”) płynie okręt. Sytuacja zdaje się groźna: „gęściej morskie snują się straszydła”, jednak i konsekwentnie personifikowany okręt, i ukazany na jego pokładzie majtek dzielnie stawiają czoła niebezpiecznemu żywiołowi. „Morskie straszydła” nie tworzą zatem – jak mogłoby się wydawać – obrazu pełnego grozy, ale podkreślają siłę żywiołu. Potrafią się tej mocy przeciwstawić majtek („zawisł w niewidzialnej sieci,/ Jak pająk czatujący na skinienie sidła”) i jego okręt, który, co prawda „przewala się” i „nurkuje w pienistej zamieci”, jednak ostatecznie fale zostaną zdeptane; zaś wiatr, który mógłby okręt zniszczyć, zostaje okiełznany, co pozwala na podniebny wzlot. Całość obrazu jest bardzo dynamiczna – Mickiewicz osiągnął to przez użycie licznych czasowników nazywających ruch, wykrzykników: „wiatr! – wiatr!, gotujcie się dzieci!”. Ten ostatni okrzyk zapowiada to, co wydaje się właściwym sensem wiersza: zwycięską walkę człowieka, ukazanego poprzez personifikację okrętu, z naturą. Walka to trudna, wymagająca odwagi i przemyślności, ale – zwycięska – daje ona również poczucie siły.

Pielgrzym

Podmiotem lirycznym ujawniającym się w wierszu poprzez zaimki („ja”, „mój”, „ma”, „mą”) i odpowiadające im formy czasownikowe („trwam”, „mam”, „idę”) jest pielgrzym podróżujący na wielbłądzie w Egipcie (por. obraz piramidy). Warto tu zauważyć, że Norwid nigdy nie był w Egipcie, który był jednym z ulubionych celów romantycznych podróżników.

Konstatacja tego faktu powoduje, że nie można po prostu utożsamić podmiotu z samym Norwidem. Jeśli nawet odnajdziemy jakieś związki między bohaterem lirycznym wiersza a jego autorem, to należy w interpretacji zwrócić uwagę na to, że całość sytuacji lirycznej jest kreacją. Podmiot mówiący, który może wyrażać poglądy charakterystyczne dla Norwida, Norwidem nie jest, a wędrówka pośród egipskich piramid to nie podróż rzeczywista, lecz pretekst dla sformułowania sądów ogólniejszych o życiu. Skądinąd jednak wybór Egiptu jako miejsca owego podróżowania – pielgrzymowania nie jest przypadkowy i łączy się z romantycznym zainteresowaniem Orientem. Podróż na Wschód – choćby w Sonetach krymskich Mickiewicza czy Grobie Agamemnona Słowackiego nie tylko zaspokajała ciekawość tego, co egzotyczne, ale była również wędrówką do źródeł kultury europejskiej.

Wariant 2

Żegluga
Opis żeglugi zajmuje dwie pierwsze strofy sonetu, co realizuje jego reguły gatunkowe (przypomnijmy: dwie pierwsze strofy opisowe, dwie następne – refleksyjne). Głównym środkiem artystycznym użytym przez poetę jest tu konsekwentna personifikacja okrętu, który „dąsa się”, „zrywa się z wędzidła”, „przewala się”, „nurkuje”, „wznosi kark”, „zdeptał fale”, „leci”, „obłoki czołem sieka”, „wiatr chwyta”. Czasowniki te, niezwykle dynamiczne, układają się w trzy kręgi znaczeń opisujących nie tylko okręt walczący z silnym wiatrem, ale przede wszystkim doznania podmiotu mówiącego określone wprost w drugiej części wiersza. Widzimy zatem: poczucie mocy: „wznosi kark, zdeptał falę”; radość i upojenie ruchem: „przewala się”, „nurkuje”, „obłoki sieka”; oraz odczucie całkowitej wolności: „leci”, „wiatr chwyta pod skrzydła”, „zrywa się z wędzidła”.
W efekcie otrzymujemy obraz bardzo dynamiczny, którego sensem jest nie tyle przedstawienie żeglugi, co przede wszystkim ustanowienie paraleli (odpowiedniości, podobieństwa) między obrazem walczącego z falami okrętu a doznaniami podmiotu lirycznego.

W sonecie Mickiewicza trud i radość żeglowania były więc pretekstem do przedstawienia stanów emocjonalnych i duchowych człowieka. Paralelizm ten uwidacznia się m.in. w metaforach z trzeciej i czwartej strofy sonetu, konsekwentnie odnoszących się do realiów morskich: „mój duch masztu lotem buja”, „wyobraźnia jak warkocz (…) żagli”, „padam na piersi okrętu”. Powiązanie między stanem psychicznym podmiotu mówiącego a sytuacją egzystencjalną okrętu najsilniej wyraża się w wyznaniu: „Zdaje mi się, że pierś moja do pędu go nagli”. Symboliczny sens obrazu żeglugi staje się więc jasny dopiero po lekturze drugiej części wiersza. Opis walki z żywiołem, pełen dramatyzmu, traci swą samoistność, jest sposobem przedstawienia stanów emocjonalnych człowieka.

Subiektywny charakter wizji nie jest więc przypadkowy: to forma wyznania podmiotu, który przez kreację świata przedstawionego wyraża swoje emocje i swoją osobowość.

Pielgrzym
W pierwszej strofie poeta stawia tezę o najwyższym „stanie” człowieka wyrastającego ponad przeciętność: widać to w kontraście między wieżą a płaskimi domami, tym, co sięga chmur a tym, co przyziemne. W drugiej zwrotce podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do jakichś adresatów („wy”), którzy z faktu nieposiadania przez pielgrzyma stałego domu („mój dom ruchomy/ Z wielbłądziej skóry”) wyciągają wniosek o jego ubóstwie. Trzecia i czwarta strofa to polemika z tym poglądem. „Wysokość stanu” – rozumiana tu jako duchowa wartość człowieka – nie zależy od sytuacji materialnej. To właśnie „ruchomy dom” (może to oznaczać jakąś formę niepokoju duchowego) i ubóstwo materialne pozwalają pielgrzymowi na sięgnięcie nieba („– aż w nieba łonie trwam,/ Gdy ono duszę mą porywa/ Jak piramidę!”). Namiot z wielbłądziej skóry staje się więc „sterczącą, w chmury” wieżą, piramidą. To, co pozornie biedne, w istocie jest znakiem prawdziwego bogactwa. Norwid konsekwentnie stosuje tu opozycję tego, co wertykalne i tego, co horyzontalne: wznoszenia, ruchu i bezruchu, stabilizacji; wartości duchowych i dóbr materialnych. Ostatnia strofa zawiera gorzką, ale i dumną zarazem konstatację: duchowa wędrówka w poszukiwaniu wartości nigdy się nie kończy („dopokąd idę”) i skazuje wędrowca na materialne ubóstwo („ziemi tyle mam,/ ile jej stopa ma pokrywa”).

Nieprzypadkowo Norwid odwołuje się w swojej symbolice do motywów biblijnych (dom z wielbłądziej skóry, piramida) – podkreśla to duchowy, uniwersalny wymiar poetyckiej wizji. Ojczyzna człowieka poszukującego nie ma postaci materialnej, to przestrzeń wartości, wiecznego niepokoju metafizycznego, doskonalenia duchowego i materialnego. Prawdziwa ojczyzna Polaka to kraina wartości chrześcijańskich.

Wariant 3

Porównanie obu wierszy i Mickiewicz, i Norwid odwołują się do toposu podróży i dla obu motyw ten ma znaczenie symboliczne. W Żegludze podróż oznacza trud życia i radość zwycięstwa nad nim; w Pielgrzymie topika wędrówki wiąże się z symboliką niezakorzenienia w materialności ludzkiego życia i pojęciem „drogi duchowej”. Istnienie jest tu pojmowane jako droga ku wyższym celom, ideom, wartościom.

Obaj poeci odwołują się do motywu podróży nieprzypadkowo: znany już od starożytności pozwalał na wieloznaczną interpretację. A romantyczna antropologia postrzegająca człowieka jako byt niegotowy, często niedokończony, niestabilny, poszukujący i walczący, znakomicie wyrażała się w toposie podróży.

Warianty zakończenia

Wariant 1

Możesz wskazać na trwałość motywu podroży i jego wieloznaczność, która pozwalała twórcom wyrażać rozmaite treści i idee.

Wariant 2

Możesz wskazać na podobieństwo tych ujęć motywu podróży w obu utworach – podróż – symbol życia ludzkiego, które niesie ze sobą niebezpieczeństwa, ale i umożliwia wykazanie najlepszych cech człowieka: odwagi, uporu, heroizmu.

Wariant 3

Możesz zwrócić uwagę na romantyczne cechy interpretacji toposu podróży: subiektywność obszaru i jego podporządkowanie koncepcji człowieka jako tego, który musi walczyć ze światem (u Mickiewicza – z symbolicznie rozumianym wiatrem, u Norwida – z tymi, którzy nie doceniają wartości duchowego rozwoju), a także heroiczną wizję ludzkiego losu.

Konteksty

Przykłady:

podróż Odyseusza jako metafora życia i próba dzielności człowieka, podróż jako poznanie i samopoznanie;
wędrówka Mojżesza do Ziemi Obiecanej jako symbol drogi do ojczyzny i Boga, jako próba wiary;
wędrówka Dantego przez piekło – poznanie – i przez niebo – duchowe dojrzewanie;
podróże Guliwera jako poznanie świata i samopoznanie, poszukiwanie prawdy;
podróże Robinsona Crusoe jako poszukiwanie przygód i próba charakteru.
Odys Leopolda Staffa: stoicka wersja życia jako drogi i drogi jako życia.

Tekst źródłowy

Żegluga to trzeci spośród osiemnastu Sonetów krymskich, cyklu powstałego po odbytej w 1825 roku wycieczce po Krymie. Pierwszy w literaturze polskiej cykl sonetów pejzażowych, rodzaj romantycznego dziennika podróży, w którym opisy natury stały się pretekstem do przedstawienia romantycznych idei, nastrojów, lęków i nadziei.

Pielgrzym – jeden ze stu wierszy najważniejszego w twórczości Norwida cyklu poetyckiego Vade-mecum wydanego wiele lat po śmierci poety. Być może najważniejszy cykl w poezji polskiej – trudny, filozoficzny, pokazujący osobność Norwida i jego nowatorstwo.

Zobacz:

Cyprian Kamil Norwid – praca domowa

Na czym polega nowatorstwo poezji Norwida?

Norwid na maturze

Cyprian Kamil Norwid – jak pisać o…

Wymień najbardziej znane utwory Norwida

Poezja Cypriana Kamila Norwida