Krzyżacy Henryka Sienkiewicza
Kto jest autorem powieści Krzyżacy i co o nim wiesz?
To Henryk Sienkiewicz (pseudonim Litwos), jeden z czołowych i najpopularniejszych polskich pisarzy pozytywistycznych, autor głośnych powieści historycznych, między innymi Trylogii (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski) i Quo vadis. W 1905 roku został noblistą.
Bohaterowie Sienkiewicza stali się ważnym punktem odniesienia dla pisarzy późniejszych epok, podobnie propagowane przez niego wzorce literackie i ideały. To Sienkiewicz kształtował w dużej mierze gusta czytelnicze, model patriotyzmu, a nawet model kobiecości i miłości. Jedni czytali go z zachwytem, inni, jak Gombrowicz, choć doceniali jego rolę, zaznaczali, że tworzył raczej „pierwszorzędną literaturę trzeciorzędną”, kulturę masową, nie literaturę wysoką.
Dla jakiej epoki powieść historyczna była typowym gatunkiem i dlaczego?
Dla epoki pozytywizmu, z której wyrósł Sienkiewicz. Powieść historyczna była gatunkiem typowym dla tych czasów, gdyż pozytywiści bardzo wierzyli w sprawdzalną i możliwą do zdobycia wiedzę. Powieści historyczne obficie czerpały z dokumentów i historycznych źródeł. Prócz tego, że miewały walory literackie i trzymały w napięciu czytelnika, na przykład dzięki wątkom sensacyjnym, dawały wiedzę o odległych niekiedy epokach, wiedzę historyczną.
Kiedy powstała ta powieść?
W 1900 roku, kiedy pozytywizm odchodził już w przeszłość, a narodziła się nowa epoka, modernizm (Młoda Polska). Jednak Sienkiewicz pozostał wierny pozytywistycznym ideałom i pozytywistycznemu modelowi powieści – na wskroś realistycznej, pozbawionej elementów niesamowitości i fantastyki. Krzyżacy są przez wielu historyków literatury uważani za jedno z najdojrzalszych dzieł pisarza.
Jakie były okoliczności powstania Krzyżaków?
Powieść została wydana w 1900 roku. Był to czas, gdy Polska jeszcze znajdowała się pod zaborami. W zaborze pruskim była prowadzona intensywna akcja germanizacyjna, zapoczątkowana przed kilkudziesięciu laty przez kanclerza Rzeszy Ottona von Bismarcka. Sienkiewicz dostrzegał podobieństwo dążeń Prus i Zakonu Krzyżackiego. Twierdził, że akcja wspierania niemieckiej kultury i ekspansja osadnictwa pruskiego na ziemiach polskich nie różni się od wcześniejszej działalności Krzyżaków. Uważał, iż Bismarckiem i jego następcami kierowały te same pobudki, co mistrzami krzyżackimi.
Po wstąpieniu na tron polski Władysława Jagiełły i zawarciu unii polsko-litewskiej Polska zamierzała w pokojowy sposób schrystianizować Litwę. W zrealizowaniu tych planów przeszkadzali Krzyżacy, gdyż stały one w sprzeczności z polityką Zakonu, który pod pozorem ewangelizacji Litwinów zamierzał zająć i włączyć (siłą bądź podstępem) ziemie litewskie do swojego państwa. Ich postępowanie świadczy, że zapomnieli oni o kodeksie rycerskim, zasadach swojej religii, regule Zakonu i wszelkich normach moralnych.
Deklarowane przez rycerzy krzyżackich zamiary szerzenia wiary chrześcijańskiej były jedynie pretekstem do zagarnięcia nie tylko Litwy, ale także Żmudzi, Prus i Pomorza.
Sienkiewicz skierował uwagę czytelników na wspaniałych rycerzy tamtych czasów, którzy w sytuacji zagrożenia potrafili zjednoczyć się, by stanąć w obronie swego kraju, honoru i zasad wiary chrześcijańskiej.
Zwycięska bitwa pod Grunwaldem w finale powieści miała dać Polakom pozbawionym niepodległej ojczyzny nadzieję i wiarę, że podobnie jak ich przodkowie, i oni są w stanie zwyciężyć zaborców. Chciał w ten sposób przypomnieć swoim rodakom chwile potęgi militarnej i moralnej wielkości państwa polskiego.
Jakie są relacje między fikcją literacką a prawdą historyczną w Krzyżakach?
„Krzyżacy” to powieść historyczna. Jej fabuła nawiązuje do czasów odległych autorowi – są one mu znane jedynie z dokumentów oraz różnorakich źródeł i przekazów. Autor przedstawia prawdę historyczną, ale wprowadza także wątki i postaci całkowicie przez siebie wymyślone.
W powieści na pierwszy plan wysuwają się perypetie głównych bohaterów – obydwu rycerzy z Bogdańca, Juranda i jego córki oraz Jagienki.
Do najważniejszych wydarzeń historycznych należą śmierć królowej Jadwigi oraz bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku.
W pracy nad Krzyżakami Henryk Sienkiewicz korzystał z wielu różnych dokumentów, źródeł i książek historycznych. Dwa najważniejsze dzieła, które przestudiował przed napisaniem powieści, to pochodząca z XV wieku „Historia Polski” Jana Długosza oraz „Jadwiga i Jagiełło” XIX-wiecznego historyka Karola Szajnochy.
Autor z wielką dbałością opisał szczegóły codziennego życia rycerzy i dworu, wiernie odtworzył koloryt i klimat epoki. Po mistrzowsku powiązał ze sobą prawdę historyczną i fikcję literacką, dzięki czemu poszerzył naszą wiedzę o dziejach państwa polskiego.
Jakim gatunkiem literackim jest utwór Sienkiewicza?
To powieść historyczna.
Świat przedstawiony utworu został umieszczony w epoce historycznej, czyli nie współczesnej autorowi. Opisane wydarzenia mają ścisły związek z historią. W powieści przedstawione zostają realia danej epoki (wygląd, ubiór bohaterów, przedmioty). Obok postaci historycznych, czyli prawdziwych, występują postacie fikcyjne, których losy wkomponowane są w tok wydarzeń historycznych. Jak w każdej powieści występuje wiele wątków (tu wątek miłości Zbyszka i Danusi, wątek walki Juranda z Krzyżakami, wątek miłości Jagienki do Zbyszka).
Jakie są cechy tego gatunku?
Świat przedstawiony utworu został umieszczony w epoce historycznej, czyli innej niż współczesna autorowi. Opisane wydarzenia mają ścisły związek z historią. W powieści przedstawione zostają realia danej epoki (wygląd, ubiór bohaterów, przedmioty). Obok postaci historycznych, czyli prawdziwych, występują postacie fikcyjne, których losy wkomponowane są w tok wydarzeń historycznych. Jak w każdej powieści występuje wiele wątków (tu wątek miłości Zbyszka i Danusi, wątek walki Juranda z Krzyżakami, wątek miłości Jagienki do Zbyszka).
W jakich czasach i gdzie rozgrywa się akcja Krzyżaków?
W epoce późnego średniowiecza na ziemiach polskich. Akcja powieści obejmuje około 11 lat. Rozpoczyna się ona w 1399 roku, krótko przed śmiercią królowej Jadwigi i jej przedwcześnie narodzonej córeczki, zaś kończy w roku 1410 zwycięstwem pod Grunwaldem. Krótki epilog sięga do roku 1466, kiedy zawarto pokój z Krzyżakami w Toruniu, na mocy którego Polska odzyskała Pomorze.
Miejsce akcji: m.in. Kraków, Bogdaniec (Wielkopolska), Spychów (Mazury), Szczytno, Grunwald, Malbork.
Jakie obyczaje rycerskie zostały przedstawione w utworze?
Ślubowanie – rycerz wybierał damę swojego serca i ślubował jej wierną służbę. Dama ta niekoniecznie musiała w przyszłości zostać jego żoną, zdarzały się przypadki, że rycerz składał ślubowanie przed małżonką swego władcy albo innego ważnego rycerza. Zwyczaj składania ślubów na przełomie XIV i XV wieku nie był jeszcze bardzo powszechny. Najlepszy dowód, że Maćko z Bogdańca traktuje śluby Zbyszka jako młodzieńczy wybryk, fanaberię, której nie trzeba traktować poważnie.
Zbyszko obiecał Danusi pomszczenie śmierci jej matki poprzez zdobycie kilku pęków pawich piór. Takie pęki nosili na hełmach rycerze zakonu krzyżackiego i to tylko ci znaczniejsi. A więc ich zdobycie wiązało się z zabiciem paru Krzyżaków. Poza tym Zbyszko ślubował, że będzie się potykał z każdym, kto śmie stwierdzić, że Danusia Jurandówna nie jest najpiękniejszą damą na świecie. A ponieważ wielu rycerzy, zwłaszcza obcego pochodzenia, również składało podobne śluby swoim damom, więc nietrudno się domyślić, że powód do pojedynku, czyli potykania się na udeptanej ziemi, znaleźć było niezmiernie łatwo.
Pojedynki – kiedy panował pokój, pojedynki i turnieje były jedynym sposobem na wykazanie się przez rycerza umiejętnościami i walecznością. Pojedynki były też szansą na wzbogacenie się, ponieważ często zwycięzca zabierał od pokonanego jego własność – konia, zbroję, łupy wojenne. Rycerz wyzwany na pojedynek nie mógł odmówić w nim udziału, ponieważ uznano by go za tchórza. Chyba że wyzywający nie był jeszcze pasowany na rycerza, wówczas jego pasowanemu i bardziej zasłużonemu przeciwnikowi nie godziło się walczyć z nierównym sobie. Od uczestnictwa w pojedynkach mogli także wymigać się rycerze zakonni. Inne określenia pojedynków – walka na udeptanej ziemi, potykanie się, sąd Boży.
Ułaskawienie skazanego – obyczaj, dzięki któremu Zbyszko został uratowany od śmierci, wcale nie był popularny. Zadziwił wszystkich zgromadzonych na krakowskim rynku. Jeśli skazańcowi panna zarzuciła na głowę białą chustę (nałączkę) i wyrzekła słowa: „Mój ci on!”, wówczas oznaczało to, że chce za niego wyjść za mąż i swoją niewinnością (panny były przecież dziewicami) ręczy za ukochanego.
Jakie problemy zostały poruszone w utworze?
Wojna polsko-krzyżacka
Konflikt polsko-krzyżacki rozpoczął się jeszcze przed panowaniem Władysława Jagiełły. Ekspansywny zakon dążył do całkowitego podporządkowania sobie nie tylko ludności nadanej im ziemi chełmińskiej, ale także ziem litewskich i polskich. Poparcie władz Kościoła uniemożliwiało otwartą walkę z rycerzami zakonnymi, którzy w imię szerzenia wiary chrześcijańskiej pozwalali sobie na coraz większą śmiałość. Ostatecznie jednak zespolenie Polski i Litwy pozwoliło zgromadzić siły mogące rozprawić się z zakonem.
Obyczajowość rycerska
Pasowanie na rycerza, ślubowanie damie, walka w imię honoru, pojedynki, udział w turniejach, wyprawy wojenne, zdobywanie łupów i jeńców, obrona ojczyzny, troska o podtrzymanie ciągłości rodu, udział w wielkich bitwach – to stałe elementy życia rycerza w XV wieku. Odnaleźć je można w losach Zbyszka, Maćka i Juranda.
Miłość i poświęcenie
Inna jest miłość Zbyszka do Danusi, inna do Jagienki. Danusię pokochał od pierwszego wejrzenia, Jagienka stała się jego partnerką życiową, ponieważ dzielnie wspierała go w najtrudniejszych momentach. Najlepszym jednak przykładem miłości i poświęcenia w jej imię jest Jurand ze Spychowa, który dla swojej córki daje się okaleczyć, pohańbić, upodlić. Również Maćko wielokrotnie daje dowody swojej miłości do Zbyszka (wyjeżdża do Malborka, aby uzyskać przebaczenie dla bratanka, chce oddać za niego życie).
Jaką piosenkę śpiewała Danusia w gospodzie tynieckiej?
Gdybym ci ja miała skrzydełka jak gąska.
Kto rywalizował o względy Jagienki w Zgorzelicach?
Cztan z Rogowa i Wilk z Brzozowej.
Jaki prezent ofiarowała Jagienka Zbyszkowi, kiedy wyjeżdżał w poszukiwaniu Danusi?
Sługę – Czecha Hlawę. Futro z wilków.
Jak miała na imię córeczka królowej Jadwigi?
Elżbieta Bonifacja.
Wymień kilku bohaterów, którzy giną lub umierają w powieści.
Królowa Jadwiga i jej córeczka, Danusia Jurandówna, brat Rotgier, Zygfryd de Löwe, Jurand ze Spychowa.
Jak brzmiało rodowe zawołanie Maćka i Zbyszka z Bogdańca?
Grady!
Jak wyglądałby plan wydarzeń w Krzyżakach?
- Pojawienie się w gospodzie w Tyńcu Maćka i Zbyszka wracających z wyprawy wojennej.
- Przybycie do gospody księżnej Anny Mazowieckiej z orszakiem dworskim.
- Ślubowanie Zbyszka.
- Próba zaatakowania posła krzyżackiego przez Zbyszka.
- Uwięzienie Zbyszka.
- Próby ocalenia Zbyszka przez Maćka, księżnę Annę i znanych rycerzy.
- Śmierć królowej.
- Ocalenie Zbyszka przez Danusię.
- Spotkanie Zbyszka z Jurandem.
- Choroba Maćka, podróż do Bogdańca.
- Nieodwzajemniona miłość Jagienki do Zbyszka.
- Polowanie na niedźwiedzia.
- Wyjazd Zbyszka na Mazowsze do Danusi.
- Polowanie, wypadek Zbyszka.
- Przekazanie Danusi wiadomości o chorobie ojca.
- Pasowanie Zbyszka na rycerza i jego potajemny ślub z Danusią.
- Odkrycie podstępu Krzyżaków.
- Upokorzenie Juranda w Szczytnie.
- Gniew Juranda, straszliwa walka z Krzyżakami.
- Pojedynek Zbyszka z Rotgierem.
- Poszukiwanie Danusi przez Zbyszka.
- Okrutna zemsta Zygfryda na Jurandzie za śmierć Rotgiera.
- Podróż Maćka i Jagienki w poszukiwaniu Zbyszka i Danusi.
- Znalezienie okaleczonego Juranda przez Jagienkę i jej towarzyszy podróży.
- Opieka Jagienki nad okaleczonym Jurandem.
- Walka Zbyszka z Krzyżakami na Żmudzi.
- Odbicie Danusi więzionej przez Zygfryda.
- Przebaczenie Zygfrydowi przez Juranda.
- Samobójstwo Zygfryda.
- Śmierć Danusi w drodze do Spychowa.
- Spotkanie Zbyszka i Jagienki u księżnej mazowieckiej.
- Wyjazd Zbyszka z poselstwem polskim do Malborka.
- Śmierć Juranda.
- Powrót Maćka i Jagienki do Spychowa.
- Udział Zbyszka w walkach Żmudzi z zakonem krzyżackim.
- Wypełnienie ślubowania złożonego Danusi.
- Powrót Zbyszka do Bogdańca.
- Ślub Zbyszka i Jagienki.
- Zmiana we władzach zakonu krzyżackiego – wielkim mistrzem Ulrich von Jungingen.
- Przygotowania do wojny.
- Bitwa pod Grunwaldem.
- Pojedynek Maćka z Lichtensteinem.
- Powrót Zbyszka i Maćka do Bogdańca.
Którzy bohaterowie lektury są postaciami historycznymi?
Król Władysław Jagiełło – wielki książę litewski, po ślubie z Jadwigą król Polski. Przygotował kraj do ostatecznej wojny z zakonem krzyżackim i wspólnie z księciem Witoldem zwyciężył pod Grunwaldem. W powieści przedstawiony jako bogobojny, odpowiedzialny, inteligentny, a nawet przebiegły. Zdarzało się, że unosił się gniewem, zwłaszcza gdy ktoś wytykał mu pogańskie pochodzenie lub brak znajomości obyczajów. Ofiarą właśnie takiego gniewu padł Zbyszko.
Królowa Jadwiga – żona Władysława Jagiełły, otaczana czcią, uważana wręcz za świętą. Z jej zdaniem liczył się nie tylko król, ale i jego wszyscy doradcy, a także możni z całej Europy. Popierana przez papieża. Jej śmierć była dla narodu polskiego wielką tragedią.
Księżna Anna Danuta Mazowiecka – córka Kiejstuta, księcia litewskiego, została żoną księcia Janusza Mazowieckiego. Przyjęła Danusię Jurandównę na wychowanie.
Powała z Taczewa – słynny polski rycerz, odważny, honorowy, słynął z nadludzkiej siły.
Zawisza Czarny z Garbowa – jeden z najsłynniejszych rycerzy w Europie, „zwierciadło cnót rycerskich”, z jego zdaniem liczyli się wszyscy rycerze, także Krzyżacy.
Konrad von Jungingen – wielki mistrz krzyżacki, przeciwnik wojny zakonu z Polską, hamujący pychę i zuchwałość Krzyżaków.
Ulrich von Jungingen – wielki mistrz krzyżacki, który objął funkcję po śmierci Konrada. Porywczy, gwałtowny, przekonany o wielkiej potędze zakonu. Dążył do wojny z Polską, zginął w bitwie pod Grunwaldem.
Kuno Lichtenstein – komtur krzyżacki, poseł, którego Zbyszko zaatakował w drodze do Krakowa, mściwy, bezlitosny, zarozumiały.
A jakie postacie fikcyjne wymienisz?
Zbyszko z Bogdańca – bratanek Maćka, młody rycerz, od dziecka przygotowywany do walki. Odważny, często wręcz brawurowy, honorowy, żądny sławy. Wraz ze stryjem uczestniczył w walkach księcia Witolda pod Wilnem. Chciał zasłynąć jako wielki rycerz, marzył o tym, aby jego czyny były równie znane jak czyny Zawiszy Czarnego czy Powały z Taczewa.
Maćko z Bogdańca – stryj Zbyszka, około pięćdziesięcioletni, stary kawaler. Szlachcic, rozsądny, poważny, uczciwy. Zdobył sławę jako odważny i silny rycerz. Jego największym marzeniem była rozbudowa rodzinnego Bogdańca. Chciał, aby Zbyszko wraz z Jagienką osiadł w Bogdańcu i dochował się wielu dzieci.
Jurand ze Spychowa – rycerz, właściciel Spychowa. Wdowiec, ojciec dwunastoletniej Danusi. Odwieczny wróg Krzyżaków, pragnął zemścić się na nich za śmierć żony. Honorowy, odważny, bardzo silny. Przerażał swoją walecznością i zaciętością
Danusia Jurandówna – dwunastoletnia córka Juranda ze Spychowa, wychowanica księżnej Anny Mazowieckiej, była jedną z jej dwórek. Uczuciowa, delikatna, czuła. Bez wahania zdecydowała się pomóc Zbyszkowi, choć wiedziała, że zadeklarowanie swojej chęci poślubienia Zbyszka nie spodoba się ojcu.
Jagienka – piętnastoletnia córka Zycha ze Zgorzelic, szlachcianka. Straciła matkę, gdy miała dwanaście lat. Wychowywana jak chłopak, doskonale polowała, jeździła konno.
Zych ze Zgorzelic – szlachcic, sąsiad Maćka z Bogdańca, ojciec Jagienki. Wesoły, rezolutny.
Jak nazywała się gospoda w Tyńcu?
Pod Lutym Turem.
Ile lat miała Danusia, gdy Krzyżacy zabili jej matkę?
Siedem.
Czy Danusia była pierwszą damą, przed którą ślubowanie złożył Zbyszko?
Nie, w czasie wyprawy z księciem Witoldem ślubował żonie księcia Henryka, Ryngalle.
Na jakie zwierzę polowała Jagienka, kiedy po raz spotkała Zbyszka i Maćka wracających do Bogdańca?
Polowała na żubra. Ostatecznie zabił go jednak Zbyszko.
Jak możesz scharakteryzować Danusię Jurandównę?
Była córką Juranda ze Spychowa, znanego rycerza, nie miała rodzeństwa. W powieści poznajemy ją jako dwunastolatkę, drobną, jasnowłosą, „wiotką jak trzcinka”.
Jej cechy charakteru to uczuciowość, delikatność, wrażliwość. Była posłuszna woli ojca i księżnej. Dobrze ułożona. Obyta na dworze księżnej, wychowywana na damę. Swoim urokiem potrafiła zdobyć przychylność wielu dorosłych. Okazała swoją miłość i przywiązanie do Zbyszka, kiedy wybawiła go od śmierci.
W powieści obserwujemy rozwój jej uczucia do Zbyszka. Początkowo zachowuje się nieco dziecinnie. Nic dziwnego, ma dopiero dwanaście lat. Jest zafascynowana tym, że ktoś okazuje jej szacunek, traktuje ją wyjątkowo. Jednak potem, przy okazji spotkania w Ciechanowie Danusia zachowuje się dużo bardziej dorośle, wtedy też dopiero zakochuje się w Zbyszku.
Jak możesz opisać Jagienkę ze Zgorzelic?
Była córką Zycha ze Zgorzelic, miała młodsze rodzeństwo. Poznajemy ją jako piętnastolatkę. Jest dosyć wysoka, silna, wysportowana, z cerą „jak dojrzałe jabłko”.
Można ją określić jako rezolutną, odważną, przebojową. W czasie nieobecności ojca na nią spadła odpowiedzialność za majątek w Zgorzelicach. Zakochuje się w Zbyszku od pierwszego wejrzenia. Bez wahania wyrusza na pomoc Zbyszkowi samotnie polującemu na niedźwiedzia. Wie, że jej ojciec oraz Maćko nie mieliby nic przeciwko temu związkowi, dlatego przyznaje się do swojego uczucia. Jednak gdy dowiaduje się, że wybrał Danusię, potrafi się z tym pogodzić. Ma dobre serce. Troskliwie opiekuje się okaleczonym Jurandem – to najlepiej świadczy o jej szczerej i prawdziwej miłości do Zbyszka.
Na jakiej zasadzie zestawiono w powieści Danusię i Jagienkę?
Na zasadzie kontrastu. Danusia jest delikatna, eteryczna, dziecinna. Jagienka jest silną, krzepką i starszą nieco od Danusi polską szlachcianką.
Danusia wychowała się na dworze książęcym, Jagienka właściwie na łonie przyrody, wśród polowań i zajęć gospodarskich, Danusię wychowywano na damę, Jagienkę kształcono do zajęć gospodarskich, a ona szczególnie upodobała sobie w dodatku męskie zajęcia.
Jakie znasz słynne sceny z Krzyżaków, które przeszły do historii literatury?
Chyba najbardziej znana jest scena z dwoma nagimi mieczami przyniesionymi przez posłów krzyżackich polskiemu władcy.
Jest to dowód pychy krzyżackich rycerzy.
Sienkiewiczowi niekiedy zarzucano epatowanie okrucieństwem w powieściach. Dlaczego?
Są w nich opisywane okrutne sceny, bardzo drobiazgowo opisano rzezie i znęcanie się nad bohaterami. Czytelnik może odnieść wrażenie, że pisarz lubuje się w takich scenach, że celowo szuka do nich pretekstu w swych książkach i szczegółowo je opisuje. Inna rzecz, że autor Krzyżaków pisze o czasach, w których okrucieństwo było na porządku dziennym i trudno raczej mówić o humanitaryzmie.
Przykłady okrutnych scen to w Krzyżakach obcięcie języka Jurandowi ze Spychowa i oślepienie go przez zakonnych rycerzy, mrożącą krew w żyłach sceną jest też rozmowa Zygfryda z trupem brata Rotgiera. W Trylogii pokazano na przykład wbijanie Azji na pal (Pan Wołodyjowski) i przypiekanie Kmicica żywym ogniem (Potop), męczeńską śmierć Podbipięty (Ogniem i mieczem), a w Quo vadis śmierć skazanych chrześcijan w pazurach dzikich zwierząt (zwłaszcza naturalizmem ocieka scena śmierci niemowlęcia).
Zobacz:
Określ elementy świata przedstawionego w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza.
Jakie obyczaje rycerskie zostały przedstawione w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza?