Iliada – epos Homera

Lektura w epoce

Stop! Jesteśmy w antyku!

Starożytność – to najdawniejsze czasy ludzkiej kultury, rozwijające się odkąd człowiek poznał pismo aż do chrześcijańskiej Europy, czyli po nową erę i jej pierwsze stulecia. Wtedy właśnie chrześcijaństwo rozwinęło się i zapanowało w Europie, a kolejną epoką po antyku stało się średniowiecze. Starożytność to pojemny termin – obejmuje cywilizacje odległe – takie jak starożytny Egipt, Babilonię, Chiny, Japonię, Izrael.

Bliższy i ściślejszy, a także uważany za bezpośrednie źródło kultury europejskiej – jest antyk – kultura starożytnej Grecji i Rzymu. To fundament naszej kultury – zwanej też kulturą kręgu śródziemnomorskiego, ale nie jedyny, bo drugim, równoległym i tak samo ważnym jest Biblia – Stary i Nowy Testament. Iliada, Odyseja należą do literatury Starożytnej Grecji.

Autor

Homer, pierwszy epik. Imię – Homer znaczy ślepiec – sugeruje, iż był niewidomy, tego jednak nie wiemy na pewno. Homer jest postacią dość tajemniczą, niektórzy badacze w ogóle kwestionują jego istnienie. Najnowsze wyniki badań przeczą takiejtezie! Według analiz komputerowych Iliada i Odyseja powstały w XIII wieku p.n.e. i stworzył je ten sam człowiek. Sam Homer był autorytetem już w starożytności. Pozostał nim dla potomnych. Utrwalił w swoich poematach świat starożytnej, archaicznej Grecji, stworzył także wzór eposu.

Tytuł

Iliada, czyli Pieśń o Ilionie – Iliás (gr.) . Opowieść o oblężeniu Troi (Ilionu) przez Greków, o wojnie grecko-trojańskiej, a właściwie o małym wycinku tej wojny, która, zdaniem Greków, miała miejsce między XIV a XII w. p.n.e. Akcja obejmuje tylko kilkadziesiąt dni ostatniego roku z dziesięciu lat wojny.

O czym jest Iliada?

Opiewa 50 dni ostatniego roku wojny trojańskiej (trwała 10 lat).
Homer opisuje zdarzenia, jakie miały miejsce w owych ostatnich dniach, postawy bohaterów – rycerzy i kobiet, wreszcie zaangażowanych w wojnę bogów.
Ilion –Troja to miasto, które broniło się przed oblężeniem skomasowanych sił greckich.

TROJA = ILION
Nazwa Ilion pochodzi od imienia Ilos – legendarnego założyciela miasta, przodka Priama. Troję umiejscawia się między rzekami Skamander i Simoeis (tereny dzisiejszej Turcji).

GRECJA
Do mieszkańców miast-państw greckich należeli m.in. Achaje (Achajowie) i Argiwi (mieszkańcy Argos – rządzonego przez Agamemnona). Nazw tych używał Homer w odniesieniu do wszystkich Greków.

Czas powstania

Najczęściej przyjmuje się przełom IX i VIII wieku p.n.e.

Czas i miejsce akcji

Miejsce akcji:
Akcja rozgrywa się na wybrzeżu Azji Mniejszej pod murami Troi oraz w obozie greckim i w pałacu Priama.
Czas akcji:
50 dni z ostatniego, dziesiątego roku wojny (1184 r. p.n.e.).

Geneza i temat

Tematem jest wojna trojańska, która trwała 10 lat, lecz Iliada dotyczy tylko kilkudziesięciu dni ostatniego roku.

Taka wojna rzeczywiście miała miejsce, prawdopodobnie dla walczących stron ważniejsze były wpływy z handlu morskiego niż wdzięki Heleny…

Dla Homera wojna trojańska była historią sprzed 400 lat! To tak jakbyśmy dziś pisali o wojnach krzyżackich…

Natomiast źródłem mitologicznym zdarzeń jest mit o jabłku niezgody i słynny sąd Parysa, który za najpiękniejszą uznał Afrodytę. Ta podarowała mu Helenę – porwał ją z kraju męża do rodzinnej Troi, maż podążył ją odbić i tak zaczęła się wojna trojańska.

Gatunek

Epos – najstarszy gatunek epicki o mitologicznym rodowodzie, dopiero po wiekach zastąpiony został przez powieść. To obszerny utwór, zwykle wierszowany. Jego tematem są dzieje jakiejś zbiorowości pokazane na tle ważnych wydarzeń historycznych – opowiada o nich trzecioosobowy narrator, a bohaterami są – bogowie, herosi i nieprzeciętni ludzie. Jego charakterystyczne cechy to: inwokacja, dystans epicki, retrospekcja (przywoływanie w utworze zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły), rozlewność epicka (liczne opisy zwalniające tempo akcji, także opisy scen batalistycznych), pomieszanie elementów realistycznych i baśniowych, patetyczny styl, podniosły nastrój wynikający z heroiczności czynów bohaterów, eksponowanie roli przeznaczenia (Fatum), porównania homeryckie i stałe epitety, heksametr.

Najważniejsze realizacje gatunku to omawiane Iliada i Odyseja Homera, a także Eneida Wergiliusza, babiloński Gilgamesz i indyjska Mahabharata.

Uwaga! Homer nie pisał! Jego pieśni przekazywano ustnie, spisali je dopiero potomni.

Iliada jako gatunek literacki = epos

(Skojarz też lekturę: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza!)

Dowody:

Narrator!
Trzecioosobowy, wszechwiedzący i prawie obiektywny, stara się dystansować do zdarzeń.

Inwokacja!
Czyli uroczysty zwrot, apostrofa otwierająca utwór. Homer prosi w niej bóstwa (muzy) o natchnienie i pomoc w tworzeniu dzieła.

Rozbudowana fabuła!
Akcja obejmuje tylko mały wycinek wojny, ale z dygresji narratora, wypowiedzi bohaterów i bogów dowiadujemy się dużo więcej, poznajemy wcześniejsze zdarzenia, epizody, genealogie bohaterów, opowieści oparte na innych mitach greckich.

Przełomowe, ważne zdarzenia!
Tylko zdarzenia przełomowe dla narodu (tu wojna trojańska) mogą stanowić tło epopei.

Idealizacja bohaterów!
Choć bohaterowie mają wady, jesteśmy pod wrażeniem ich męstwa, dzielności, odwagi. Achilles jest wręcz nadludzko silny i odważny, Hektor nieprawdopodobnie szlachetny. W pewnych kategoriach są ideałami – Achilles to idealny przyjaciel.

Patos!
Podniosły, uroczysty, tzw. wysoki styl odpowiadający opisywanym doniosłym wydarzeniom (występują apostrofy, zdania wykrzyknikowe i pytające, środki artystyczne).

Opisy!
Opóźniające akcję, czasem nużące, a nawet… nudne. Najważniejszy dla gimnazjalistów opis z Iliady to fragment o sporządzeniu zbroi Achillesa – na Wasze szczęście skrupulatnie rozszyfrowany w tym opracowaniu.

Liczba ksiąg!
Dziwny wymóg, ale jest. Epos powinien mieć taką liczbę ksiąg, która dzieli się przez sześć. Iliada składa się z dwudziestu czterech ksiąg (Pan Tadeusz z dwunastu).

Jakie środki stylistyczne są charakterystyczne dla epopei Homera?

Porównanie homeryckie – to wyjątkowo rozbudowane porównanie. Jest ich w całej epopei kilkaset (np. w pojedynku Achillesa z Hektorem Achilles porównany do atakującego orła). Jeden element porównania jest zaledwie wspomniany, natomiast drugi człon porównania bardzo rozbudowany, stanowiący wręcz osobną historię, cały obrazek.

Stałe epitety – Homer używa tych samych epitetów dla określenia bohaterów, np. szybkonogi Achilles, Jutrzenka różanopalca, niezłomny Pelida, modrooka Atena.

Epitety powtarzają się często jako określenia wojowników, z których niemal każdy ma przypisaną jakąś cechę.
Najczęściej powtarzające się (stałe) epitety:
- Hektor – o hełmie spiżowym, o hełmie wiejącym kitami, wielki, przesławny, niewzruszony.
- Achilles – szybkonogi lub szybki, niezłomny, do bogów podobny.
Bogowie:
- Hefajstos – przesławny w sztuce, wsławiony sztuką, sławny sztuką (Kulawiec),
- Dzeus co dzierży egidę,
- Atena o jasnych oczach,
- Ares tarczozbrojny.

Zwróć uwagę! na epitet „boski”, który używany jest w odniesieniu do wielu bohaterów Iliady. W wybranych tu fragmentach boskim nazywany jest zarówno Achilles, jak i Hektor, a nawet Priam.

Porównania
Jest ich sporo w Iliadzie i badacze literatury uznają je za zdecydowanie oryginalniejsze od stale powtarzających się epitetów. Szczególnie długie, rozbudowane porównania (nazwane zostały homeryckimi) stały się wzorcem kunsztu literackiego dla późniejszych twórców.

Rytm
Homer napisał Iliadę heksametrem daktylicznym, który był wówczas najczęściej używanym rodzajem wiersza. Rytm polega na silniejszym wymawianiu (akcentowaniu) niektórych zgłosek (sylab) tworzących kilkusylabowe stopy i regularnej powtarzalności akcentów długich i krótkich. Heksametr (sześciomiar od gr. héx – sześć i métron – miara) składał się z sześciu takich akcentowanych stóp w jednym wersie.

W języku polskim – w przeciwieństwie do języka greckiego – nie odróżnia się zgłosek długich i krótkich. Dlatego w polszczyźnie niemożliwe jest dokładne zachowanie heksametru. Próbowali go osiągnąć np.:

Adam Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie (Pieśń wajdeloty):
„Skąd Litwini wracáli, z nócnej wracáli wyciéczki”;

Cyprian Kamil Norwid w utworze Bema pamięci żałobny rapsod:
„Czému, Ciéniu, odjéżdżasz, ręce złamáwszy na páncerz”.

Narrator i narracja

Obiektywny i bezstronny, jeśli chodzi o ogólną ocenę wojny trojańskiej. Nie opowiada się zdecydowanie po żadnej ze stron. Ma swoich ulubionych bohaterów zarówno po stronie Trojańczyków, jak i Greków. Dość często narrator opóźnia akcję: wtrąca dygresje, zatrzymuje się na szczegółach, drobiazgach, dokładnych opisach. Żeby nie trzymać czytelnika w napięciu, narrator często zapowiada przebieg akcji, mówi o wydarzeniach, które się mają za chwilę dokonać. Zatrzymuje się także na drobiazgowych opisach przedmiotów, zbroi, czasem przyrody.

Fabuła

Przyczyny wojny, jej przebieg w poprzednich latach poznajemy z rozmów bohaterów i bogów. Pojawiają się też przepowiednie dotyczące zakończenia wojny, ale epos kończy się wcześniej, nie obejmuje całej wojny trojańskiej.

Fakty o Iliadzie

Pierwsze dzieło literatury europejskiej, jest obrazem światopoglądu i obyczajowości starożytnych Greków.

Kreuje literackie wzorce rycerza, podejmuje tematy ponadczasowe: miłość ojca do syna, wagę przyjaźni, miłość kobiety i mężczyzny, zazdrość, honor, pragnienie zemsty i umiejętność wybaczania.

Iliada jest świadectwem politeizmu starożytnych – obrazuje postrzeganie bogów jako istot stale obecnych w życiu ludzkim.

Jako gatunek stanowi wzorzec eposu – otwiera ją inwokacja, wypełniają sceny batalistyczne i realistyczne, szczegółowe opisy, tłem jest przełomowa wojna, a wszystko opisane stylem wysokim, pełnym patosu i charakterystycznych dla Homera figur stylistycznych (epitety i porównania).

Co decyduje o ponadczasowości dzieła?

Humanistyczny wymiar przesłania epopei.
Rejestracja greckiego świata w eposie Homera.
Zarysowanie postaw, uczuć i wartości (nienawiść, miłość, zazdrość).
Wzorzec gatunkowy, jakim stały się eposy Homera. Na długie wieki stanie się on panującym wzorcem epickim, kontynuatorzy, wierni ustaleniom Homera, zaczynać będą od inwokacji, rozbudowywać opisy, pracować nad ekspresją scen batalistycznych. Nawet powieść, która w gruncie rzeczy zepchnie epos do lamusa, przejmie z niego wiele cech.

Iliada – sposób na zapamiętanie treści

Jakie wydarzenie zapoczątkowało wojnę trojańską?

Wg mitu trojańskiego przyczyną wojny był spór o najpiękniejszą. Trzy boginie – Hera, Atena i Afrodyta pokłóciły się o to, która z nich jest najpiękniejsza. Arbitrem miał być Parys, syn króla Troi Priama. Każda z bogiń obiecała mu za pomyślny werdykt jakiś dar – Atena mądrość, Hera władzę, a Afrodyta najpiękniejszą kobietę na świecie – Helenę, żonę króla Sparty Menelaosa. Parys przyznał zwycięstwo Afrodycie. Już jako królewicz trojański pojechał do Sparty i pod nieobecność króla porwał jego żonę, piękną Helenę. Grecy nie mogli znieść takiej zniewagi. Pod wodzą Agamemnona, brata Menelaosa, wyruszyli pod Troję, aby stoczyć wojnę w obronie porwanej królowej. Po przybyciu pod Troję Grecy wysłali do króla Priama poselstwo z żądaniem wydania Heleny. Priam odmówił. Rozpoczęła się wojna. Trwała dziesięć lat, a jej wynik wciąż był niepewny. W Iliadzie przedstawione zostały ostatnie walki, pojedynek Hektora i Achillesa, śmierć Hektora.

Głównym motywem epopei jest gniew Achillesa. Ostatecznie jednak Troja została zdobyta i całkowicie zniszczona za pomocą podstępu Odyseusza. Wojska greckie pozornie wycofały się, a na brzegu pozostał jedynie wielki drewniany koń. Trojanie, szczęśliwi z powodu niespodziewanego końca wojny, wciągnęli konia do miasta i zaczęli świętować zwycięstwo. W nocy z wnętrza konia wyszedł oddział żołnierzy i otworzył bramy, umożliwiając Grekom napad na bezbronne miasto. Powrót Odyseusza spod Troi to temat drugiej epopei Homera – Odysei.

Wydarzenia w skrócie (cała epopeja)

Księga I

1. Inwokacja informująca o treści utworu (gniew Achillesa).
2. Odebranie Achillesowi branki Bryzeidy przez Agamemnona.
3. Gniew Achillesa, decyzja o odstąpieniu od walki.
4. Sceny na Olimpie: prośba matki Achillesa, nieporozumienia między Zeusem a Herą.

Księga II

5. Sen Agamemnona.
6. Niechętne nastawienie żołnierzy greckich do walki.

Księga III

7. Nierozstrzygnięty pojedynek Menelaosa z Parysem (miał przesądzić o losach wojny): ucieczka Parysa z pomocą Afrodyty z pola bitwy.

Księga IV

8. Sceny na Olimpie: niezgoda między bogami, którzy nie chcą zakończenia wojny.
9. Złamanie zawieszenia broni przez trojańskiego łucznika.

Księga V

10. Przedstawienie Diomedesa jako niezwykle zdyscyplinowanego i dzielnego żołnierza.
11. Zdobycie przewagi przez Trojan.
12. Interwencja Ateny i Hery (wydarzenia korzystne dla Greków).

Księga VI

13. Pożegnanie Hektora z Andromachą.

Księga VII

14. Pierwszy dzień bitwy:
a) nierozstrzygnięty pojedynek Hektora z Asajem,
b) narady w obu obozach,
c) pogrzeb poległych.

Księga VIII

15. Zakaz Zeusa zabraniający bogom udziału w walce.
16. Ponowne uzyskanie przewagi przez Trojan.

Księga IX

17. Poselstwo do Achillesa z prośbą o wzięcie udziału w bitwie, odmowa Achillesa.

Księga X

18. Wysłanie przez Trojan na zwiady Dolona do obozu greckiego.

Księga XI

19. Zmienne szczęście Greków i Trojan w walce.

Księga XII

20. Wdarcie się Trojan do obozu Achajów.

Księga XIII

21. Bitwa przy greckich okrętach.

Księga XIV

22. Narada wodzów greckich wobec grożącej im klęski.
23. Oszukanie Zeusa – Posejdon w przebraniu starca podnosi na duchu Greków.

Księga XV

24. Gniew Zeusa.
25. Przewaga Trojan.

Księga XVI

26. Błagania Patroklosa, aby Achilles przystąpił do bitwy.
27. Założenie zbroi Achillesa przez Patroklosa.
28. Śmierć Patroklosa z ręki Hektora.

Księga XVII

29. Walka o ciało Patroklosa.
30. Rozpacz Achillesa po śmierci przyjaciela.

Księga XVIII

31. Sporządzenie nowej zbroi Achillesa przez Hefajstosa.
32. Opis tarczy Achillesa.

Księga XIX

33. Prośby Tetydy usiłującej namówić Achillesa do pogodzenia się z Agamemnonem.
34. Zwrócenie Achillesowi Bryzeidy na znak zgody.
35. Przepowiednia o rychłej śmierci Achillesa.

Księga XX

36. Odwołanie zakazu Zeusa: włączenie się bogów do walki.

Księga XXI

37. Pościg Achillesa za Trojanami.
38. Ucieczka Trojan przed Achillesem.

Księga XXII

39. Pojedynek między Hektorem a Achillesem, śmierć Hektora.

Księga XXIII

40. Pastwienie się nad zwłokami Hektora i opłakiwanie śmierci Patroklosa przez Achillesa.
41. Igrzyska na cześć Patroklosa.

Księga XXIV

42. Pohańbienie zwłok Hektora.
43. Wyprawa Priama do namiotów greckich z prośbą o wydanie zwłok syna.
44. Przygotowania do pogrzebu Hektora.

Główni bohaterowie Iliady to:

Ludzie:

Helena – córka Zeusa i Ledy, najpiękniejsza kobieta ówczesnego świata – żona króla Sparty Menelaosa, przyrzeczona przez Afrodytę Parysowi. To porwanie Heleny było bezpośrednią przyczyną wojny trojańskiej.
Parys – królewicz trojański, który porwał Helenę.
Hektor – syn króla Troi Priama i Hekabe, najdzielniejszy z bohaterów trojańskich, zabił Patroklosa, za co zemścił się na nim Achilles.
Achilles – heros grecki, najdzielniejszy z Achajów, syn Peleusa i Tetydy, ideał młodzieńca, niezniszczalny poza słynną piętą,jego legendarny gniew stał się osią narracyjną Iliady.
Priam – król Troi, ojciec Hektora i Parysa.
Agamemnon – naczelny wódz wyprawy greckiej na Troję, brat Menelaosa, męża porwanej przez Parysa Heleny.
Patroklos – przyjaciel Achillesa, który zginął z ręki Hektora.
Bryzeida – niewolnica Achillesa, jego kochanka, którą odebrał mu Agamemnon.
Odyseusz – król Itaki, jeden z bohaterów greckich słynący ze sprytu i odwagi, autor pomysłu z koniem trojańskim, dzięki któremu Grecy zdobyli miasto.

Inne określenia bohaterów:

Grecy to inaczej Achajowie
Trojanie to inaczej Dardanowie
Achilles – Pelid, Pelej
Afrodyta – Kipryda
Agamemnon – Atryda
Apollo – Feb
Artemida – Latona
Atena – Pallada
Diomedes – Tydeja
Odyseusz – Itak
Parys – Aleksander
Zeus – Kronida

Krótko scharakteryzuj bohaterów.

Achilles – heros, syn nereidy Tetydy, główny bohater Iliady. Pełen namiętności, sprzecznych uczuć. Jego gniew na Agamemnona był prawdziwy, ambitny heros nie może znieść takiego upokorzenia, jakim było odebranie mu Bryzeidy. Jest tak obrażony, że nie dba o los swoich rodaków, przyjaciół. Z pewnością jego postępowanie cechuje egoizm. Dopiero śmierć Patroklosa przynosi zmianę zachowania herosa. Pełen poczucia winy z powodu śmierci przyjaciela i chęci zemsty na jego zabójcy staje do pojedynku z Hektorem. Jednak zabicie wroga nie wystarcza mu, profanuje więc jego zwłoki. Jest postacią tragiczną. Ma na sumieniu śmierć przyjaciela, a zabijając Hektora zgodnie z przepowiednią przyspiesza własną śmierć.

Hektor – syn króla Priama, jest przeciwieństwem Achillesa. Odważny, nie myśli jednak o sławie, nie kieruje się ambicją, ale dobrem państwa. Odczuwa strach przed Achillesem, dlatego początkowo ucieka z pola walki. Ostatecznie jednak przełamuje słabość i staje do walki. Szlachetniejszy od Achillesa, nie czuje do swego wroga nienawiści, chce z nim walczyć jak równy z równym. To on stał się symbolem obrońcy ojczyzny, pokornego, dzielnego żołnierza.

Agamemnon – główny dowódca wojsk greckich, brat Menelaosa, męża uprowadzonej Heleny. Zarozumiały, żądny łupów, nierozważny. Zabranie Achillesowi branki omal nie doprowadziło do klęski Greków. W czasie walki jest jednak dzielnym, odważnym żołnierzem.

Patroklos – przyjaciel Achillesa. Bezskutecznie nakłania go do przystąpienia do walki z Trojanami. Prosi o pożyczenie zbroi Achillesa, aby jej widokiem przerazić wrogów. Śmierć Patroklosa jest przyczyną zmiany zachowania Achillesa.

Priam – król Troi. Jest postacią tragiczną, nie potrafi zapobiec zagładzie swego królestwa i śmierci synów w boju. Pokornie błaga o wydanie zwłok ukochanego syna, budzi litość Achillesa.

Uwaga! W wojnie biorą udział także bogowie.
Oprócz bohaterów śmiertelników w akcji biorą udział bogowie podzieleni tak jak obozy nieprzyjaciół i patronujący wojskom. Bogowie obserwują zdarzenia z Olimpu i wpływają na bieg walk. Kolejność sukcesów zmienia się w zależności od przychylności bogów.

Na prośbę Tetydy Zeus pomaga Troi,
Atena pomaga Achillesowi, który zwycięża Hektora.

Świat bogów greckich przedstawiony w Iliadzie

Bogowie greccy byli nieśmiertelni, wiecznie młodzi, obdarzeni ogromną siłą. Mieli ludzkie wady, takie jak pycha, zazdrość, mściwość. Kłócili się między sobą i popełniali błędy. Odnosili rany (w walce pod Troją raniona została Afrodyta i Ares) i cierpieli. Często uciekali się do podstępów i nie uważali ich za coś niemoralnego. Brali czynny udział w wojnie trojańskiej, mieli ogromny wpływ na przebieg bitew. Pomagali swym ulubieńcom, szkodzili tym, których nie lubili (lub którzy pozostawali pod opieką innych bogów).

Bogowie sprzyjający Grekom
- Posejdon, Hera, Atena, Tetyda, Hefajstos, Hermes

Bogowie sprzyjający Trojanom
- Apollo, Ares, Afrodyta, Artemida

„Bogowie jak ludzie – ludzie jak bogowie”

Tak określa się często bohaterów mitologii i wywodzącej się z niej literatury.

Prezentuje ona bowiem bogów greckich, którzy są bardzo podobni do ludzi, mają te same pragnienia i namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, knują intrygi, dokonują zemsty, kochają i nienawidzą. Bogów greckich można przekupić, można wpłynąć na ich decyzje. Bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy – bogowie są tacy, jak ludzie, a ludzie mogą być tacy, jak bogowie.

Ludzie zaś często obdarzeni są boskimi właściwościami, są „powiększeni”, przykładem może być Achilles – półbóg, który ma tylko jeden słaby punkt w swoim ciele – piętę.

Uporządkuj treść

Iliada tak naprawdę opisuje dzieje ostatniego roku wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w ciągu czterdziestu dni w ostatnim, dziesiątym roku wojny. Głównym motywem jest konflikt pomiędzy Achillesem i Agamemnonem. Agamemnon odmawia kapłanowi Chryzesowi uwolnienia jego córki Chryzeidy, którą jako brankę przydzielono Agamemnonowi. Wówczas Apollo zsyła zarazę na obóz Greków. Za radą Kalchasa Agamemnon odsyła ojcu Chryzeidę, ale zabiera Achillesowi jego brankę, Bryzeidę. Rozgniewany Achilles wycofuje się z udziału w wojnie. Dopiero śmierć przyjaciela, Patroklosa, przełamuje jego opór; powraca on do walki, dzięki czemu szala zwycięstwa przechyla się na stronę Greków. Z ręki Achillesa ginie Hektor, syn króla Troi, Priama; wydanie zwłok Hektora Priamowi i opis pogrzebu Hektora są treścią ostatnich ksiąg Iliady. Obok głównego motywu – gniewu Achillesa – wprowadza poeta wiele epizodów: sceny z życia Trojan, obrazy z życia obozowego Greków, opisy walk, sceny z życia bogów, których ingerencja w sprawy bohaterów stanowi jeden z wątków eposu.

Główne wydarzenia to:

Spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę – rozgniewany Achilles odchodzi z pola bitwy, trochę na zasadzie: jak zabraliście moją niewolnicę, to do widzenia, idę na swoje podwórko. A wy walczcie sobie sami!
Powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklosa, którego zabił Hektor – trojański królewicz, drugi syn Priama.
Hektor idzie na pojedynek wezwany przez Achillesa, żegna się z żoną Andromachą i synkiem.
Pojedynek Achillesa z Hektorem – zwycięża Achilles, przy niebagatelnej pomocy Ateny.
Achilles każe znieważyć zwłoki Hektora.
Ojciec Hektora Priam przybywa, prosić Achillesa o wydanie mu zwłok syna, by go godnie pochować.
Po długiej rozmowie Achilles zgadza się.
Ostatnie księgi opowiadają o wydaniu zwłok i pogrzebie Hektora.

BOGOWIE – strony w wojnie

Świat bogów przeplata się ze światem ludzi. I jest to uznawane przez wszystkich bohaterów za coś całkowicie naturalnego. Bogowie są nieśmiertelni, ale można ich zranić, odczuwają ból, cierpią razem ze wspieranymi przez siebie ludźmi. Mogą zmieniać swoją postać (np. Atena zmienia się w brata Hektora – Deifobosa) i przemieszczać się na dowolne odległości. Są stronami w wojnie trojańskiej i tak jak ludzie kierują się emocjami i mają wiele wad. Potrafią się kłócić (nawet z rękoczynami), mścić, zazdrościć, są przekupni i interesowni.

Zeus (Dzeus) – ojciec bogów i ludzi, władca Olimpu. Na ogół zabrania bogom wpływania na losy wojowników, ale w czasie pojedynku Hektora z Achillesem wyraźnie staje po stronie Hektora i stara się uchronić go od śmierci. Musi jednak pogodzić się z wyrokiem, który wydała już Mojra – bogini przeznaczenia.
Apollo – bóg sztuki, ale też dawca młodości, zdrowia i siły. Używany wobec niego przydomek Fojbos oznacza dosłownie świetlisty, słoneczny.
Ares – krwawy bóg wojny, który często dodaje Trojanom ducha walki, prowadzi ich do boju.
Artemida – siostra Apollona.
Afrodyta – obwołana przez Parysa najpiękniejszą boginią w nagrodę dała królewiczowi trojańskiemu najpiękniejszą ziemiankę Helenę (tyle że mężatkę), czym spowodowała dziesięcioletnią wojnę.
Atena – główna opiekunka Achillesa, wspierająca go w walce. Pomagała mu (nie zawsze uczciwie) także w pojedynku z Hektorem i innymi trojańskimi wojownikami.
Hera – wielokrotnie domaga się zniszczenia Troi. Jest również popleczniczką Achillesa.
Posejdon – strzeże greckich okrętów zakotwiczonych pod Troją i pomaga Grekom, nawet wtedy, gdy Zeus zabronił bogom mieszać się w ludzkie walki.
Hefajstos – bóg ognia i sztuki kowalskiej, twórca uzbrojenia Achillesa.
Tetyda – morska bogini, matka Achillesa. Po utracie przez syna zbroi udaje się do Hefajstosa po nowy rynsztunek.
Hermes – boski goniec.

Scharakteryzuj świat bogów greckich przedstawiony w Iliadzie.

Bogowie sprzyjający Grekom
Posejdon, Hera, Atena, Tetyda, Hefajstos, Hermes

Bogowie sprzyjający Trojanom
Apollo, Ares, Afrodyta, Artemida

Trzy najważniejsze pytania

Mit o jabłku niezgody kanwą Iliady – jak to rozumiesz?

Iliada powstała na kanwie mitu o jabłku niezgody – mit ten wyjaśnia jak doszło do konfliktu. Eris, bogini waśni, przybyła na wesele Peleusa i Tetydy. Chcąc zwaśnić Herę, Atenę i Afrodytę, rzuciła na stół jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Boginie poprosiły o rozstrzygnięcie sporu Zeusa, lecz ten, nie chcąc ściągać na siebie gniewu żony i córek, rozkazał Parysowi rozstrzygnąć spór, której z nich należy jabłko przyznać. Hera kusiła Parysa bogactwem, Atena – że uczyni go najmądrzejszym z ludzi. Parys wybrał jednak Afrodytę, gdyż ta bogini obiecała mu miłość najpiękniejszej na ziemi kobiety – Heleny. W konsekwencji Afrodyta pomogła Parysowi porwać Helenę do Troi (Parys był synem króla Troi Priama), a Achajowie pod wodzą Menelaosa, męża Heleny, zaatakowali Troję. Tak rozpoczęła się wojna trojańska, która jest tematem słynnego eposu.

Po stronie skrzywdzonego męża stoją: Agamemnon, Odyseusz, Patrokles, Achilles (i sprzyjający im bogowie).
Po stronie Troi walczą: król Priam, Parys, Hektor jego brat (i sprzyjający im bogowie).

Dlaczego to takie ważne dzieła?

Eposy Iliada i Odyseja to pierwsze epickie dzieł literatury naszej cywilizacji – Iliada jest pierwszym znanym zapisem literatury.
Pokazują starożytny świat, poglądy ludzi tamtych czasów, ich ideały, obyczajowość.
Poruszają zagadnienie uniwersalne ,nieprzemijające – jak temat przyjaźni,wojny, miłości, prawości, zdrady.
Kształtują typ bohatera – rycerza starożytnego
Od nich bierze początek rodzaj literacki zwany epiką.
Eposy Homera dają początek gatunkom epickim – pisanym na wzór starożytnych eposom, potem powieści.

Kluczowe wartości Iliady to:

Humanistyczny wymiar przesłania epopei.

Homer zapisał dzieje wojny sprzed stuleci, ale wojna ta staje się tłem rozważań moralnych, ukazania konfliktów i uczuć ludzkich.

Wiele scen cierpienia i śmierci ukazuje zło wojny!

Badacze Iliady wskazują na etyczne przesłanie dzieła. Jego sens to głęboki humanizm zawarty w eposie.
- Na przykład przeciwnicy wojenni nie żywią do siebie nienawiści, wyrzekają się jej, czego dowodem jest decyzja Achillesa dotycząca zwłok Hektora.
- Homer wskazuje, że gniew i nienawiść nie są wartościami godnymi człowieka. A przecież, choć poświęcone wojnie trojańskiej, zaczynają się homerowe strofy: „Gniew, bogini opiewaj, Achilla syna Peleusa”, a więc gniew, jego skutki, wojnę i współczucie dla człowieka.
- W eposie odnajdziemy miłość i rozpacz ojca po starcie syna, umiejętność wybaczanie, zazdrość, kłótnie, żądzę jako przypisana naturze ludzkiej cechy.
- Iliada jest dziełem o człowieku, jest więc na wskroś humanistyczna.

Obraz greckiego świata w eposie Homera.

Dzięki szczegółowym opisom wkradamy się do świata sprzed wielu stuleci.
- Często przywołuje się opisy tarczy Achillesa, bo ozdabiają ją obrazy wojny i pokoju – na przykład żniw.
- Jak ważny był obowiązek gościnności – widzimy po skutkach czynu Parysa, który pogwałcił gościnność Menelaosa i porwał Helenę.
- Poznajemy obyczaje wojowników, ich broń i jadło, sposoby walki, rozrywkę, pochówek zmarłych, wierzenia.

Poznajemy rejestr postaw, uczuć i wyznawane wartości. Możemy stwierdzić, że niewiele się zmieniły do dziś! Można powiedzieć, że Homer uwiecznia stałe wzorce zachowań: nienawiść wciąż ta sama, podobnie ból ojcowski po stracie syna, zazdrość o ukochaną kobietę, gniew i zemsta za utratę honoru, walka o władzę itd.

Zapamiętaj!
Wzorzec gatunkowy, jakim stały się oba eposy Homera (Iliada i Odyseja) na długie wieki stanie się panującym wzorcem epickim. Kontynuatorzy, wierni ustaleniom Homera, zaczynać będą od inwokacji, rozbudowywać rozlewne opisy, pracować nad ekspresją scen batalistycznych.

Co przedstawiała tarcza Achillesa?

Hefajstos wyrzeźbił na tarczy Achillesa następujące sceny:

niebo ze słońcem, gwiazdami i księżycem oraz morze i ziemię;
sceny z życia miasta: przygotowania do wesela, kłótnia ludzi, walka z wrogiem napadającym na miasto;
pole i oraczy;
zbieranie plonów przez żniwiarzy;
winnice;
pasterzy i stado wołów oraz owiec;
odświętny korowód chłopców i dziewcząt.

Kompozycja Iliady – cechy gatunkowe eposu

Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W przypadku Iliady tłem fabuły jest wojna trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy.

Cechy eposu

Epos otwiera inwokacja– czyli rozbudowana apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa, z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do muzy, bogini, która poddaje pieśń śpiewakom:
„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa”.

Równoległość dwóch płaszczyzn – świata bogów i świata ludzi. W Iliadzie fabuła przebiega zarówno w świecie bogów (bogowie także walczą po dwóch stronach wojny trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektorem) oraz w świecie ludzi i ludzkich uczuć – dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.

Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń.

Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.

Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji. Wspaniałym przykładem realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania jej twórcy – Hefajstosa, lecz również sceny przedstawione na płaskorzeźbie. Są one opisane tak, że można je z łatwością narysować. Jest to dziesięć scen – obrazów z życia. Znajdujemy tu wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w nich – śluby, uczty, waśnie handlarzy itp.

Opisy scen batalistycznych – sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.

Epizodyczność akcji.
Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, niezwiązanego bezpośrednio z fabułą. Przykładem może być dokładny opis tarczy Achillesa.

Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr.
Heksametr to wers, który składa się z sześciu (heks = 6) stóp metrycznych, daktyli lub spondejów.

Porównanie homeryckie – jest to porównanie, którego drugi człon jest tak rozbudowany, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę, oddzielny obrazek. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 54. pt. Pojedynek.

I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną –
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony –
Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał […].

Zapamiętaj!
Ta lektura jest ważna bo:

jest to pierwsze dzieło epickie naszej kultury – kręgu śródziemnomorskiego. Od Iliady bierze początek europejska literatura.

Podejmuje temat odwagi, bohaterstwa, przyjaźni, lojalności, miłości, wojny. Dzięki temu można mówić o archetypicznej wartości dzieła. Posiada głęboko humanistyczny wymiar, ujawniony w ukształtowaniu postaci i przebiegu zdarzeń.

Zawiera pierwszy wzór postępowania – wzór rycerza starożytnego, jest nim Achilles, także Hektor, nieco innego typu wojownikiem zaś okazuje się Odyseusz. Do tych postaci będą nawiązywać twórcy czasów późniejszych.

Staje się wzorem eposu. Ważną dla pokoleń cechą utworu jest realizm szczegółu, dzięki dokładnym opisom czytelnik współczesny może poznać i wyobrazić sobie świat starożytny.

Terminy do zapamiętania

Stałe epitety – to najbardziej skonwencjonalizowana forma epitetu, tworząca stały związek frazeologiczny z określonym wyrazem.

Inwokacja – wstęp do utworu będący prośbą do bogów i muz o natchnienie i twórcze pomysły, to inaczej rozbudowana apostrofa do sił wyższych zawierająca temat utworu.

Retrospekcja – przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu rozpoczęcia fabuły.

Heksametr – rodzaj wiersza, w którym każdy wers składa się z sześciu stóp. Stopa to układ sylab długich i krótkich (w języku greckim, który posiada iloczas) lub akcentowanych i nieakcentowanych (na gruncie języka polskiego). W heksametrze występują w określonej przemienności stopy zwane daktylami (´_ _ _), spondejami (´_ ´_) i trochejami (´_ _). Brzmi to wszystko trochę przerażająco, ale tak naprawdę heksametr to prosty schemat (prosty dla tego, kto ma się go nauczyć, ale nie dla autora piszącego heksametrem!).

Bohater literacki – Hektor

Kim jest:
książę trojański, syn Priama, brat Parysa, mąż Andromachy

Najważniejsze wydarzenia w jego życiu

Pomyłka: zabicie Patroklosa zamiast Achillesa
Pojedynek z Achillesem i śmierć z jego ręki

Hektor na tle innych wojowników antycznych

Hektor a Achilles, bohater Iliady, półbóg

Różnice: Od Hektora różniła Achillesa duma, niezdrowa ambicja, niezłomność (nigdy ani przez chwilę nie stchórzył), zmienność uczuć, okrucieństwo, brak pokory
Wspólne cechy: siła, odwaga, sława, sprawność w walce, dobre serce, przestrzeganie zasad uczciwej walki

Hektor a Odyseusz (Odys), bohater Iliady i Odysei

Różnice: Od Hektora różnił Odysa spryt, chęć ocalenia, zachowania życia, podczas gdy książę Troi na pierwszym miejscu stawiał honor i uczciwość w walce
Wspólne cechy: sława, odwaga: to wielcy rycerze

Skojarzenia z innymi bohaterami

Michał Wołodyjowski, zwany Hektorem kamienieckim – bohater ostatniej części Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Równie szlachetny jak Hektor obrońca ojczyzny, walczący honorowo i uczciwie do ostatniej kropli krwi; honor i dotrzymanie przysięgi znaczą dla niego więcej niż życie, dlatego postanawia wysadzić się wraz z wrogami w poddanej twierdzy, by nie złamać przysięgi, że Kamieńca nie podda.

W jakich motywach może pojawić się ta postać?

Sława

Hektor, choć zginął, zyskał pośmiertną sławę. Jest symbolem postawy bohaterskiego obrońcy ojczyzny, prawego wojownika, który bronił własnego domu, miasta, bliskich.
Jest też symbolem walki do końca, nawet o przegraną, ale słuszną sprawę.

Mógłby ocalić życie, a stracić sławę, gdyby uciekł z pola bitwy przed pojedynkiem z silniejszym przeciwnikiem – Achillesem. Choć początkowo obleciał go strach, był jego godnym rywalem w walce.

Jest jednym z najsławniejszych bohaterów wojny trojańskiej, obok Achillesa i Odysa. Hektor dba o dobre imię. Zależy mu na tym, żeby w razie przegranej i śmierci w pojedynku zostać godnie pochowanym przez rodzinę i rodaków. Achilles nie chce się na to zgodzić. Hektor zginie.

Ostatecznie ciało syna Priama spłonie na wielkim stosie pogrzebowym. Uroczystości pogrzebowe upamiętniające księcia, żałoba po nim będą trwały wiele dni… To dopiero początek sławy obrońcy Troi.
Ta postać stanie się punktem odniesienia dla późniejszych poetów, pisarzy i tworzonych przez nich bohaterów. Sienkiewicz nazwie swego niezłomnego moralnie, poległego w Kamieńcu Podolskim heroicznego małego rycerza – Wołodyjowskiego Hektorem kamienieckim.

Zbigniew Herbert w słynnym wierszu Przesłanie Pana Cogito pisze:

idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek
do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda
obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów

Pojedynek

W literaturze aż roi się od pojedynków: Trzej muszkieterowie, Pan Tadeusz, Krzyżacy, Potop to tylko niektóre utwory, gdzie występują.

Pojedynek Hektora z Achillesem z Iliady to jeden z najsławniejszych pojedynków literatury.

Charakterystyczne dla tej walki jest to, że przeciwnicy walczą dzielnie i pięknie, są godnymi rywalami, choć Hektora początkowo oblatuje strach i ucieka przed przeciwnikiem wokół murów Troi. W końcu jednak decyduje się stanąć naprzeciwko Achillesa, świadczy to o ludzkiej słabości, ale i wielkości charakteru: umiejętności pokonywania strachu.

Hektor jest przykładem człowieka, który szanuje prawa boskie i swego przeciwnika: pragnie, by i on, i jego rywal ustalili przed walką, że uszanują zwłoki przegranego i oddadzą je rodzinie, by mogła urządzić poległemu godny pogrzeb.

Postawa ta świadczy o trosce o rodzinę, szacunku dla przeciwnika i pokorze. Jednak pyszny, zuchwały, okrutny Achilles odmawia przystąpienia do takiej umowy i gdyby nie interwencja Priama, los ciała Hektora byłby opłakany.

Pojedynek Hektora z Achillesem jest wreszcie typowym przykładem ingerencji bogów w ludzkie losy – w tym wypadku w losy wojny trojańskiej. To z powodu decyzji bogów zginie Hektor, nie Achilles – od tej decyzji nie ma już odwrotu.

Wojna

Hektor jest przykładem postaci biorącej udział w wojnie obronnej. Nie on ją wywoływał, lecz napastnicy sprowokowani nieodpowiedzialnym zachowaniem brata Hektora, Parysa, który porwał piękną Helenę, cudzą żonę. Kiedy jednak wrogowie są u bram miasta, nie pozostaje Hektorowi nic innego, jak go bronić.

W wojnie wsławia się walecznością, m.in. zabija przyjaciela Achillesa, Patroklosa, jednak przyjdzie mu zginąć z ręki Achilla.

Ojczyzna

Hektor kocha swą ojczyznę Troję i jako książę, przyszły władca, staje w jej obronie i w obronie swych rodaków, rodziny.
Ojczyzna jest dla niego wartością najwyższą. To on postanawia zgładzić Achillesa, by nie zabijał już więcej jego rodaków, przez pomyłkę pozbawia życia kogoś innego, odzianego w zbroję Achilla (Patroklosa).
Jego śmierć to ofiara złożona na ołtarzu ojczyzny.
Podobną składają: Michał Wołodyjowski zwany Hektorem kamienieckim czy Longinus Podbipięta – postacie z Trylogii – oraz bohaterowie wierszy Baczyńskiego, czy Kamieni na szaniec.
Można by też odnieść do Hektora słynne słowa Jana Kochanowskiego:

A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie.
(Pieśń XII)

Miłość

Hektor kocha swego ojca, rodzinę, rodzeństwo i jest bardzo zakochany w swojej żonie. Pożegnanie z Andromachą to słynna scena literacka będąca pierwowzorem pożegnań wojowników z ich kobietami (porównaj: obrazy Grottgera takie jak Pożegnanie powstańca czy takie piosenki powstańcze jak Dziś do ciebie przyjść nie mogę).

Heroizm (bohaterstwo)

Hektor okazuje się bohaterem – najpierw za życia, dokonując w walce czynów niezwykłych, odważnych, potem w chwili śmierci, gdy do końca walczy z silniejszym przeciwnikiem.

Przede wszystkim heroizm Hektora polega na tym, że decyduje się on walczyć za innych. To on, by ocalić ojczyznę, wybiera niemal pewną śmierć z rąk Achillesa, nie oczekuje poświęcenia od nikogo, od żadnego ze swych poddanych, nawet od brata Parysa, który sprowokował wojnę. Sam decyduje się zabić Achillesa, stanąć z nim do pojedynku, choć wie, jak wielu zginęło z jego ręki.

Honor

Z heroizmem, sławą i wyborami moralnymi wiąże się honor. Hektor niewątpliwie jest człowiekiem honoru. Nie mógłby spojrzeć w oczy ojcu, bratu, rodzinie, swoim poddanym, gdyby nie stanął do walki oko w oko z Achillesem. Idea honoru łączy go ze wszystkimi, którzy przestrzegali w późniejszych wiekach etosu rycerskiego.
Hektor jest honorowy jak hrabia Roland, jak Jan Skrzetuski czy Michał Wołodyjowski – po prostu dotrzymuje przysiąg i nie pozwoli splamić swego imienia, nawet gdy wymaga to wielkiej ofiary – z życia. W zamian zyskuje sławę wielkiego wojownika.

Śmierć

Zgon Hektora to przykład śmierci bohaterskiej, poniesionej w obronie innych i ojczyzny. To śmierć w walce – niepozbawiona patosu, heroiczna, jak śmierć Rolanda czy Wołodyjowskiego, ale i niepozbawiona naturalizmu (Achilles profanuje zwłoki Hektora, dopiero potem zwraca je Priamowi).

Człowieczeństwo

Hektor jest postacią głęboko ludzką. Kocha i jest kochany, żal mu opuszczać żonę (pożegnanie Hektora z Andromachą), kocha małego synka, jest wyrozumiały dla Heleny, czego bratowa nigdy mu nie zapomni. Nie jest mu też obcy zwykły, ludzki strach, który oblatuje go na widok groźnego Achillesa. Potrafi jednak ten paraliżujący lęk pokonać.
I na tym właśnie polega jego człowieczeństwo. Nic, co ludzkie nie jest mu obce: ani miłość, ani strach, ani tęsknota, ani… odwaga.

Wybór moralny

Hektor dokonuje trudnego wyboru pomiędzy chęcią życia (ma dla kogo żyć, ma szczęśliwą rodzinę, kochającą żonę Andromachę i rodziców, rodzeństwo, jest księciem) a obowiązkiem obrony ojczyzny.
Wybiera obowiązek wojownika i dobrego władcy. Wybór ten kosztuje go drogo – życie.

Zobacz:

Z jakiego mitu wywodzi się Iliada i jakich wydarzeń dotyczy?

Iliada – Homer

Podaj cechy eposu na podstawie Iliady

Czy Iliada jest dziełem przebrzmiałym? W czym poszukiwać jej wartości?

Jaki wzorzec rycerza proponuje Iliada Homera? Odwołaj się do przykładów postaci z eposu.

Iliada do prac pisemnych