Ze sztuką obcujecie od początku edukacji, dosłownie od klasy pierwszej szkoły podstawowej. Każdy wiersz, obraz, dzieło muzyczne należy do świata sztuki. Dlatego właśnie te zagadnienia z powodzeniem mogą stać się tematem pracy pisemnej.
Co to jest sztuka?
- Dawniej:
w starożytności pojęcie sztuki pojmowano szerzej. Wszelkie umiejętności, znajomość reguł i sposobów tworzenia zarówno garnków, jak i przemówień nazywano sztuką. To znaczenie bliższe było słowu technika, określało wiedzę, fachowość, umiejętność wyprodukowania czegoś. Nie przypisywano takiej działalności celów wyższych, na przykład tworzenia rzeczy pięknych. Nazwano by wówczas sztuką i wykonanie zwykłego użytkowego kubka, i pięknego, zdobnego, kunsztownego naczynia. Dla nas dziełem sztuki będzie tylko to drugie.
- Dziś:
to działalność człowieka, której owocem są teksty kultury, a miarą – wartości estetyczne. Do sztuki zaliczamy: muzykę, literaturę, malarstwo, film, teatr, rzeźbę, taniec. Po prostu: wyróżnikiem człowieka jest to, co tworzy. Oprócz rzeczy praktycznych, wynalazków, smacznych potraw i bardzo potrzebnych urządzeń człowiek tworzy: książkę, obraz, pieśń, film. Po co? Bo jest człowiekiem, potrzebuje kontaktu z czymś jeszcze, z czymś więcej niż przedmioty zaspokajające najprostsze potrzeby.
Otóż na temat celów i powinności sztuki i artystów sądzono tak:
- W starożytności – uznano, że celem sztuki jest piękno i prawda. Co to znaczy? Otóż że sztuka powinna naśladować naturę. W naturze tkwią najlepsze reguły piękna: ład, harmonia, prostota, porządek. Artysta powinien umieć odzwierciedlić piękno świata, naśladować rzeczywistość. Arystoteles – główny autorytet w tej dziedzinie – opisał normy, których powinni trzymać się twórcy gatunków, takich jak epos czy tragedia. To on pierwszy wpisał w krąg sztuk pięknych poezję. Ustalenia Arystotelesa na długo stały się obowiązujące dla artystów późniejszych wieków. Artysta według starożytnych był kimś ważnym, przypisywano mu kunszt, nieśmiertelną sławę, choć uważano też za mistrza – wykonawcę.
- W średniowieczu – podporządkowano sztukę celom religijnym. Artyści nie mieli prawa do sławy – musiała ich cechować skromność i pokora. Dlatego tak wielu twórców tego czasu pozostało anonimowych. Dlatego motywy religijne są tematem tak wielu obrazów, rzeźb, utworów poetyckich. Ale nawet wówczas z człowieka musiało wyjść potężne pragnienie tworzenia czegoś jeszcze – efektem tego są świeckie pieśni rycerskie i miłosne, miniatury malarskie ukazujące życie ludzi czy też portrety zamożnych feudałów.
- W renesansie (wiek XVII) – kult sztuki i artysty rozkwita. To epoka – matka malarzy, poetów, rzeźbiarzy. Wtedy tworzy się bardzo ważne pojęcie: wszechstronnego renesansowego umysłu. Za rzecz naturalną uważa się przypisanie artyście sławy, imienia mistrza. Jeśli jest biedny, a utalentowany – mecenas (bogaty opiekun) weźmie go pod swoje skrzydła. To czasy wielkich twórców włoskich: Leonarda da Vinci, Rafaela, Sandra Botticellego, Michała Anioła. W literaturze polskiej Jana Kochanowskiego. Renesansowi twórcy wskrzeszają ideały i wzorce antyku, dlatego w dziejach sztuki szczególną uwagę zwracamy właśnie na tę epokę i wiek XVI.
- W baroku (wiek XVII) – wart uwagi jest pomysł, na który wpadli artyści. Otóż sztuka ma… szokować, zaskakiwać, olśnić odbiorcę pomysłem! Nie chodzi wcale o to, aby naśladować piękno świata. Chodzi o to, by wstrząsnąć, by wyrazić uczucie.
- Dlatego poeci tak gromadzą i spiętrzają środki stylistyczne, że wychodzą im wiersze dziwadła.
- Dlatego artysta, gdy rzeźbi świętego Sebastiana, nie dba, tak jak jego renesansowy poprzednik, o ukazanie idealnych proporcji ludzkiego ciała, lecz o to, by sylwetka wyrażała ból i cierpienie człowieka poprzebijanego strzałami. To wyrażanie emocji ruchami ciała, gestami było często przesadzone, dlatego prześmiewcy późniejszych czasów przyczepili tej sztuce etykietkę: „każdy święty ma swoje wykręty”.
Uwaga! Wiek XVII to wiek wielkich malarzy! Rubens, Rembrandt, Velázquez, Caravaggio. Dwaj mistrzowie architektury: Bernini i Borromini.
- W oświeceniu (wiek XVIII) – ludzie wieku XVIII chcieli trochę uporządkować sprawy sztuki. Odwołali się do wzorców starożytnych, ustalili pewne reguły piękna, nakazali artystom tworzyć według tychże ustaleń. Znów powróciły: ład, harmonia, symetria. Niejaki Boileau napisał podręcznik pt. Sztuka rymotwórcza i poeci wiedzieli już, czego się trzymać. Rzeźby znów przyjęły klasyczne pozy i idealnie oddawały piękno ludzkiego ciała.
- W romantyzmie (I połowa wiek XIX) – wprowadzono następujące nowości: do krainy sztuki mają wstęp postacie fantastyczne, produkty wyobraźni i kultury ludowej. A zatem: duchy, rusałki, panny wodne, wampiry i tym podobne potępieńce. Sztuka ma wyrażać uczucia i być mocą natchnienia, wyobraźni, a nie jakichś tam reguł pana Boileau, a nawet samego dziadka Arystotelesa. „Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko”. A poeta? Ten w romantyzmie dostał największe nominacje, stał się „posągiem człowieka na posągu świata”, kimś ponad tłumy, wybrańcem, niemal równym Bogu – bo tylko on jak Bóg tworzy coś z niczego…
- W pozytywizmie (II połowa XIX wieku) – wrócono do pomysłu, aby sztuka naśladowała świat. Wrócono bardzo, bardzo poważnie, bo przecież w tych czasach zapanował realizm. A w literaturze wart uwagi jest pomysł, aby artysta przestał być podniebnym geniuszem, a stał się sługą społeczeństwa, człowiekiem użytecznym, walczącym z krzywdą, żądzą i niedolą ludzką.
- W Młodej Europie (modernizmie; pod koniec wieku XIX na początku XX) – znów sztuka stała się bogiem (boginią). Przed artystą – wyniesionym na piedestał – rzesza zwykłych, prozaicznych śmiertelników powinna upaść na twarz. Panuje hasło „sztuka dla sztuki” – to znaczy, że powinna być tworzona sama dla siebie, nie potrzebuje żadnych odbiorców, a już uczynienie z niej dziedziny użytecznej – to skandal i profanacja.
- W dwudziestoleciu międzywojennym – pomiędzy dwoma wojnami światowymi najważniejsze dla pojmowania sztuki i sytuacji artystów były następujące sprawy:
- Wymyślono sztukę abstrakcyjną. To znaczy: artysta w swojej pracowni tworzy świat od nowa. Nie musi niczego naśladować. Może pokazywać tak, jak widzi – choćby postać ludzką jako trójkąty i koła (Picasso) albo pejzaż jako rozmazane plamy barwne.
- Wpuszczono w granice sztuki twórczość egzotycznych plemion, dzieci czy nawet wizje obłąkanych.
- Doszła jeszcze jedna bardzo ważna dziedzina: film. Nazwano ją dziesiątą muzą, bo, jak pamiętamy, dla sztuk tradycyjnych już starożytni ustalili dziewięć muz opiekunek. Filmu wówczas nie przewidziano.
- W poezji przypomniano mit poety rzemieślnika, który powinien pracować w materiale słowa i niczym specjalnym z tłumu się nie wyróżniać.
- Po drugiej wojnie światowej po dziś dzień – o jednolitym uznaniu stanowiska artysty i sztuki we współczesności nie ma mowy. Sztuce stawiano różne cele: po wojnie miała brać udział w porządkowaniu i naprawianiu świata, potem w krajach socjalistycznych uważano, że sztuka powinna podlegać polityce i wpajać ludziom panującą ideologię. Z tym ostatnim pomysłem artyści nie chcieli się pogodzić.
Zresztą na całym świecie dzielili się i dzielą na różne grupy: klasyków, którzy odwołują się do tradycji i chcą, by sztuka była wierna dawnym wzorcom, i nowatorów, którzy przeciw tradycji się buntują i tworzą dzieła zupełnie oryginalne. Wśród nowatorskich idei ważny był pomysł turpistów, którzy uważali, że brzydota, choroba, kalectwo i śmierć powinny być pełnoprawnymi tematami stuki. Powstawały i utrwaliły się zupełnie nowe dziedziny sztuki: wspomniany już film, fotografia czy na przykład projektowanie mody i wzornictwo przemysłowe. Czymś jeszcze innym jest pop-art, który za temat sztuki uważa przedmioty codziennego użytku.
Współcześni ludzie od nowa stawiają pytanie: co sztuką jest, a co już nią nie jest? Na przykład produkty kultury masowej? Albo dzieła uważane za kiczowate: lalki Barbie, widokówki z czerwonymi serduszkami itp. Albo filmy reklamowe? Są sztuką czy nie?
Literackie portrety artystów
Bóg – artysta największy
Mistrz, którego arcydziełem jest wszechświat. Artysta, który misternie zaprojektował i zaplanował ziemię i niebo, wszystkie stworzenia, wreszcie człowieka. Największy reżyser, który napisał scenariusz istnienia. To Bóg – stwórca świata, takie ujęcie jest w kulturze ludzi silnie zakorzenione.
- Portret Boga stwórcy znajdziemy w Biblii i w poezji Jana Kochanowskiego.
- Obraz teatru świata – w utworach Szekspira.
- W oświeceniowej filozofii, która żywo interesowała się konstrukcją mechanizmów, powróciła myśl o Bogu – Wielkim Konstruktorze, który stworzył maszynerię wszechświata.
- Poeci romantyczni uważali, że boska siła, która w nich tkwi, polega właśnie na umiejętności tworzenia – w końcu wielki talent i tworzenie dzieł sztuki dają nieśmiertelność. A to cecha tylko Boga.
Portrety mitologiczne
- Orfeusz– mitologiczny symbol poety, twórca muzyki. Zawsze z lirą w ręku. Zwróć na to uwagę: właśnie stąd, od liry, wzięła się nazwa całego rodzaju literackiego: liryki. Orfeusz był zresztą synem Kaliope – muzy poezji – nic więc dziwnego, że został uznany za boskiego śpiewaka. Gdy Orfeusz śpiewał, słuchały go ptaki, przybiegały do niego zwierzęta, a podobno i drzewa poruszały się, by zbliżyć się do artysty. Orfeusz umiał wykorzystać swój talent – uciszył fale morskie podczas wyprawy Argonautów. Uważa się go także za wynalazcę gitary, a nawet w ogóle – muzyki. Z Orfeuszem wiąże się też słynna historia miłosna: gdy zmarła jego ukochana żona Eurydyka, zstąpił po nią do Hadesu. I tu oczarował wszystkich muzyką: bóg podziemi odstąpił od swych zasad i pozwolił zabrać ukochaną do świata żywych. Pod jednym warunkiem: do progu Hadesu nie wolno było Orfeuszowi obejrzeć się, by chociaż zerknąć na żonę. Oczywiście, w ostatniej chwili nie wytrzymał: odwrócił się – i stracił Eurydykę na zawsze. Nigdy już nie pokochał żadnej kobiety.
- Pigmalion – patron rzeźbiarzy. Historia Pigmaliona jest krótka: wyrzeźbił figurę kobiety tak piękną, że się w niej zakochał. Miłość jego była tak wielka, że Afrodyta ożywiła posąg z kości słoniowej, a Pigmalion, król Cypru, nazwał dziewczynę Galateą – i poślubił ją. Pozostał w kulturze ludzkiej symbolem genialnego rzeźbiarza, artysty, który jest w stanie osiągnąć całkowitą przemianę rzeźby, ożywienie – za sprawą miłości i geniuszu.
- Apollo – bardzo ważna boska osobistość na Olimpie. Miał wiele znanych przywilejów, najważniejszy ten dotyczący spraw sztuki, był bowiem przewodnikiem muz, bogiem muzyki i poezji. Wśród jego atrybutów znajdziemy lirę, a także wieniec laurowy – a wieńcem przecież nagradza się najznakomitszych poetów. Od jego imienia ten nurt w sztuce, który polega na ukazywaniu piękna i doskonałości natury, nazywa się apolińskim. Słynny i ważny jest także spór Apolla z Marsjaszem – także świetnym artystą, tak dobrym, że odważył się wyzwać na pojedynek samego Apolla! Niestety, był tylko sylenem. Okrutny bóg wygrał, a Marsjasza kazał powiesić na drzewie i obedrzeć ze skóry.
Poeta – nieśmiertelny ptak – geniusz
- Horacy i Jan Kochanowski Pierwszy – poeta rzymski – ukuł wizerunek wiecznej chwały poety. Zawarł go w wierszu Non omnis moriar, co znaczy „nie wszystek umrę”. Dalej: „pomnik stawiam sobie trwalszy niż ze spiżu”. Oczywiście chodzi o to, że wspaniałe dzieła zapewnią artyście nieśmiertelność, sławę, która przetrwa dłużej niż jakikolwiek monument. Nie mylił się w swoim przypadku, podobnie jak Kochanowski, który jego pieśń przetłumaczył na polski, i również na nasz grunt przeszczepił mit poety ptaka – pieśń Niezwykłym i nie leda piórem obdarzony. To znaczy: istoty innej niż zwykli ludzie, zdolnej wzbić się w obłoki, obdarzonej dwoistą naturą: i człowieka, i ptaka. „Ludnemi miasty wzgardzę” – mówi utalentowany artysta i od tego momentu zaczyna się postrzeganie poety jako kogoś lepszego od reszty świata. Dlaczego akurat ptak? Starożytni wierzyli, że dusze dobrych poetów, wzorem Apollina, przemieniają się w łabędzia. Skrzydła miał też Pegaz – mitologiczny symbol poezji.
- Adam Mickiewicz: mit poety romantycznego
Najlepszy przykład to Konrad z III części Dziadów. Poznasz go lepiej w szkole średniej, dziś dość wiedzieć, że uważał się za tak genialnego poetę, iż wystąpił przeciw Bogu. Skupia w sobie to, co romantycy przypisywali poecie: talent, obcość w świecie zwykłych ludzi, samotność, wielką moc.
Ale ten mit – wzniosłego wrażliwca – został też w literaturze romantycznej wyśmiany. Przypomnijmy sobie Hrabiego z Pana Tadeusza i jego brednie na temat lazurowego nieba Włoch. Mickiewicz wyraźnie go wyśmiał.
- Juliusz Słowacki Testament mój
Wieszcz wyraźnie odwołuje się do horacjańskiego motywu exegi monumentum (właśnie: pomnik sobie stawiam). Uważa, że jego poezja zapewni mu nieśmiertelność: „jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,/ co mi żywemu na nic…”. Zauważmy tu jeszcze jedną moc sztuki: już nie tylko chodzi o to, by jej twórca pozostał nieśmiertelny, ale o to, że sama poezja ma moc zmienienia świata, walki ze złem. Słowacki (optymista!) kończy przecież: „aż was, zjadacze chleba – w aniołów przerobi”.
- Czesław Miłosz Campo di Fiori, Który skrzywdziłeś…
Współczesny wieszcz, noblista, podtrzymuje tę ostatnią tezę. Bardzo silnie podkreśla w swojej twórczości, że poezja i poeta mają moc wręcz ocalającą dobro, oni jedynie mogą stawić czoło złu świata. Kiedy na Campo di Fiori spalono Giordana Bruna, tłum rozszedł się – i dopiero po latach „bunt wznieci słowo poety”.
W wierszu Który skrzywdziłeś… Miłosz przestrzega zbrodniarza: „nie bądź bezpieczny – poeta pamięta! Możesz go zabić – narodzi się nowy”. W takim ujęciu artysta postrzegany jest jako ktoś, kto ma do spełnienia dziejową misję.
Bohaterowie – artyści
- Dzieci: Antek i Janko Muzykant
Mali bohaterowie pozytywistycznych nowel zostali obdarzeni talentem, może nawet geniuszem, ale zła rzeczywistość nie dopuści do rozwoju umiejętności. Sztuka jednakże tkwi w psychice bohaterów, jest przemożną siłą – szczególnie widać to w przypadku Janka, który za namiętność do skrzypiec zapłaci życiem.
- Petroniusz z Quo vadis Henryka Sienkiewicza
Autorytet w sprawach sztuki, erudyta, poeta i pisarz, znawca poezji na tyle, że nie może znieść nieudolnych poetyckich prób cesarza. Petroniusza trudno uznać za cierpiętnika, był raczej przykładem poety dworskiego. Sztuka bowiem ma i to oblicze: była wielokrotnie na usługach królów, cesarzy i innych możnych tego świata. Artyści tworzyli przypochlebne wierszyki pochwalne. Gdy nie chcieli – popadali w niełaskę. Dlatego Petroniusz skończył jako samobójca.
- Jankiel z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza
Żyd – mistrz gry na cymbałach. Dowiódł swojego talentu, grając na życzenie gości – wskrzesił historię Polski, wstrząsnął słuchaczami, wzruszył, przypomniał dni chwały i dni klęsk. Mickiewicz natomiast pokazał w ten sposób moc sztuki, jaką jest muzyka, oraz rolę, jaką może odegrać w sprawie patriotyzmu.
Polscy artyści, których biografia i dokonania są bardzo ważne
- Muzyka: Fryderyk Chopin
Genialny kompozytor doby romantyzmu, największy polski kompozytor i pianista. Urodził się w Żelazowej Woli, później przebywał w Wiedniu i Paryżu. Był genialnym dzieckiem, jako siedmiolatek komponował polonezy, jako ośmiolatek występował publicznie.
Co o nim zapamiętać?
Z Polski wyjechał w 1830 roku, osiadł w Paryżu. Sporo koncertował po Europie i wówczas zyskał sobie europejską sławę. Zmarł bardzo młodo, w wieku 39 lat, w Paryżu. Nazwisko Chopin wymawiamy Szopen – ojciec muzyka był Francuzem, który ożenił się z Polką i w Polsce zamieszkał. Międzynarodowe Konkursy Pianistyczne im. Fryderyka Chopina odbywają się w Warszawie od roku 1927, są wielkim wydarzeniem kulturalnym. Co ciekawe, wiernymi wielbicielami muzyki Chopina są Japończycy.
- Malarstwo: Jan Matejko
Mistrz polskiego malarstwa historycznego. Ponieważ uwiecznił na płótnie wielkie sceny historyczne, bitwy, poczet królów polskich – on właśnie może być wzorem polskiego artysty, wieszcza malarstwa. Żył w XIX wieku, dojrzała twórczość malarza przypadła na II połowę tego stulecia. Był to czas zaborów, w związku z tym dzieło Matejki zyskuje dodatkowy, patriotyczny wymiar. Matejko kształcił się w Krakowie i Monachium, wiele podróżował po Europie, ale żył i tworzył w Krakowie. Najważniejsze dzieła: Bitwa pod Grunwaldem, Stańczyk, Rejtan, Kazanie Skargi, Hołd pruski, Kościuszko pod Racławicami itd. Obrazy często są wielkie, również w sensie dosłownym – to ogromne kompozycje, z wielką ilością precyzyjnie dopracowanych szczegółów. Obecnie w krakowskim domu malarza mieści się Muzeum Jana Matejki. Warto może skojarzyć, iż jego uczniem był Stanisław Wyspiański – także wielki polski malarz, a zarazem artysta wszechstronny: dramaturg, poeta, grafik.
- Aktorstwo: Helena Modrzejewska
Zdobyła sławę i uznanie w czasach, gdy aktorstwo wcale nie kojarzyło się z wielką sztuką i nie cieszyło się ogólnym szacunkiem. A jednak talent Modrzejewskiej i jej miłość do sceny sprawiły, że stała się dumą Polaków. Żyła w latach 1840 – 1909, początki jej kariery w prowincjonalnych teatrach polskich nie były specjalnie udane. W latach siedemdziesiątych wyjechała wraz z mężem do Ameryki i tam dopiero zyskała światową sławę. Opanowała język angielski. Używała nazwiska Modjeska i odbywała także tournée po Europie. Gościła też w Polsce. Siłę jej talentu oddaje opowiadanko, w którym poproszona o recytację polskiego utworu – deklamuje alfabet polski tak, że wzbudza powszechny aplauz. Szczególnie lubiła grywać w sztukach Szekspira i… Słowackiego.
Kłopoty ze sztuką współczesną
Bywa niezrozumiała dla odbiorcy. Bo współcześnie twórcy chętnie sięgają po rozwiązania awangardowe. Obrazy, na których mieszają się plamy barwne, postacie sprowadzone do figur geometrycznych, rzeźby z drutów – to już w sztuce zwykła rzecz. W poezji – wiersze bez rymów, bez tytułów, oparte na grze dźwięków. Krytycy nie mają wątpliwości, że są to jednak dzieła sztuki. Co więcej: stają się już klasyką i naprawdę nie wiadomo, co przyniesie sztuka XXI wieku.
Zobacz: