Zwróć uwagę na trzy zagadnienia związane z romantyczną kulturą, tak ważną w XIX wieku.

Są to:

  • ROMANTYCZNA WYOBRAŹNIA
  • ROMANTYCZNY PATRIOTYZM
  • ROMANTYCZNA MIŁOŚĆ

 

Romantyczna wyobraźnia

To romantycy wprowadzają do literatury świat fantazji. Do tej pory o duchach, zjawach, rusałkach i podobnych widmach nie pisano w poważnej literaturze. Owszem, opowiadano sobie w ludowych bajaniach, ale na przykład starsi panowie tworzący klasyczną literaturę w duchu oświecenia uważali to wszystko za zabobon, za skandal i za dziedzinę niegodną pióra. Romantycy – wykpili ich „uczynność”.
W końcu cała ta wiedza nie odpowiadała człowiekowi na najważniejsze pytania: o sens śmierci, o niewyjaśnione zjawiska. A poza tym świat wyobraźni: wizje, sny, umarlaki, rusałki – to świat piękny, straszny, tajemniczy. Stworzony dla poezji, a poeci romantyczni dobrze się w nim czuli.

Świat

  • rzeczywistość materialna
    • sprawdzalna metodami nauki;
    • sprawdzalna świadectwem zmysłów;
    • ulubiona przez racjonalistów, ludzi uczonych;
  • rzeczywistość duchowa
    • sprawdzalna tylko poprzez wiarę i uczucie;
    • powoływana przez wyobraźnię, intuicję, fantazję;
    • ukochana przez romantyków.

 

W jaki sposób romantycy ukazywali tajemniczość świata?

Skąd czerpali tematy i pomysły?

  • z przyrody. Natura w oczach romantyków to potężna siła, jest obdarzona ogromną mocą. Nie jakieś tam drzewka, grządki, lecz niebezpieczna, niepokonana potęga. Burze, szalejące wulkany, sztormy morskie, monumentalne góry – to ulubione klimaty poetów romantycznych.
  • z ludowych podań. Rodzime, z naszych wsi, a nie z dalekiego antyku. Mamy własne strzygi i świtezianki – stwierdzili romantycy. To niańka Mickiewicza opowiadała mu o duchach i syrenach, co znalazło później wyraz w słynnych balladach i romansach.
  • z historii, ze szczególnym uwzględnieniem średniowiecza. Temat jak najbardziej romantyczny: zamknięte w wieżach księżniczki, stare ponure zamczyska, zmurszałe grobowce, podania o czarach, o dawnych rycerzach… Z całej historii romantycy najbardziej lubili klimaty średniowieczne.
  • z twórczości Szekspira.
    William Szekspir – przypomnijmy – autor Romea i Julii, Makbeta, Hamleta. Żył na przełomie XVI i XVII wieku. Odmienił teatr w Europie. Romantycy zachwycili się jego twórczością, bo opisywał właśnie to, czego pragnęli: nieszczęśliwą miłość, krwawą zbrodnię, moc przepowiedni, a już Hamleta naprawdę wiele łączy z bohaterem romantycznym.
  • z egzotyki Wschodu.
    Nazywa to się orientalizmem (od orient = wschód). Tajemnice tureckich haremów, muzułmański świat, walka Grecji o wyzwolenie spod tureckiego jarzma – te zagadnienia fascynowały twórców takich jak angielski George Byron i polski Adam Mickiewicz.

 

Zestawienie „romantycznego świata” w utworach

Król Olszyn Johann Wolfgang Goethe (Niemcy)

  • Sytuacja
    Ojciec z umierającym dzieckiem pędzą nocą przez las. Ojciec widzi drzewa, gałęzie – syn interpretuje świat inaczej: to król olszyn i jego córki chcą go porwać. Dziecko umiera.
  • Pomysł autora
    Zestawić dwie postawy:

    • racjonalna (ojca)
    • fantastyczna (syna)

Obie interpretacje są tu równoprawne, choć fantastyczny świat króla olszyn został powołany wyobraźnią i oczami dziecka w gorączce.

Rękawiczka Friedrich Schiller (Niemcy)

  • Sytuacja
    Scenka średniowieczna: turniej. Nadobna i dumna Marta upuszcza rękawiczkę pomiędzy potworne bestie. Rycerz Emrod, ryzykując życie, rzuca się pomiędzy bestie i przynosi rękawiczkę damie. Ale nie chce jej ręki, odchodzi i „więcej nie wraca”.
  • Pomysł autora
    Pokazać, jak niebezpieczne mogą być „próby miłości”. Czy to zresztą miłość, jeśli dla rękawiczki naraża się życie ukochanego? Emrod okazał się honorowym, odważnym rycerzem, ale też rozsądnym człowiekiem: pogardził głupią kobietą. Nie ma tu fantazji: jest baśniowe średniowiecze i miłość.

Frankenstein Mary Shelley (Anglia)

  • Sytuacja
    Pewnego lata (ok. 1818 roku) państwo Mary i Percy Shelleyowie wraz z przyjaciółmi (m.in. George’em Byronem) odpoczywali nad Jeziorem Genewskim. Ponieważ pogoda była wyjątkowo deszczowa, znudzeni letnicy opowiadali sobie opowieści o duchach. Pewnej nocy pani Shelley przyśniły się te zjawy i tak zrodził się pomysł na powieść o olbrzymim potworze, którą – już w naszych czasach – wielokrotnie filmowano. Student Frankenstein z resztek trupów stwarza człowieka, ożywia go piorunem – i powołuje do życia ohydnego potwora.
  • Pomysł autora
    Podjąć zagadnienie życia, powołania do życia po śmierci. Czy nauka i człowiek będą w stanie kiedykolwiek tego dokonać? I z jakim skutkiem – czy tak potwornym jak w przypadku Frankensteina?

Dziady cz. II Adam Mickiewicz (Polska)

  • Sytuacja
    Obrządek dziadów polega na tym, by w noc duchów przywołać dusze zmarłych krążące nad światem, i pomóc tym, którym się da. Ludzie w litewskiej kapliczce przywołują trzy rodzaje duchów (dzieci, zły pan, Zosia), nie mogą pomóc tylko okrutnikowi. Ale pojawia się jeszcze Upiór, który nie reaguje na sprawdzone metody postępowania – on tylko idzie za pasterką w żałobie? Kto to jest?
  • Pomysł autora
    Przywoływanie duchów może być rozprawą o tym, co dobre, a co złe. Poza tym nie ma lepszego tematu, by obnażyć niemoc nauki. Noc, kaplica, groby – to najbardziej romantyczna atmosfera. Temat kontynuuje poeta w części IV, gdy Gustaw (być może właśnie ów niezidentyfikowany Upiór) popełni samobójstwo i… będzie żyć dalej!

Lilie Adam Mickiewicz (Polska)

  • Sytuacja
    Pani zabija pana, usypuje mu grób, sieje na nim lilie. Duch wprawdzie nachodzi ją nocą, ale pani decyduje się wyjść za mąż za szwagra. Ale za którego, bo jest ich dwóch? Organizuje konkurs na najpiękniejszy bukiet kwiatów. Bracia oczywiście rwą lilie z grobu brata. Do zaślubin nie dojdzie, bo mściwy duch wyjdzie z grobu i cała kaplica zapadnie się pod ziemię.
  • Pomysł autora
    Zbrodnia na miarę Szekspira, zemsta ducha, grób, cmentarz, kaplica – znów cały zestaw romantycznych rekwizytów. I znów – wyrok zgodnie z ludową moralnością: mężobójstwo musi być ukarane. Rzecz rozgrywa się w średniowieczu.

Romantyczność Adam Mickiewicz (Polska)

  • Sytuacja
    Na rynku miasteczka (tym razem w biały dzień) dziewczyna rozmawia z widmem zmarłego narzeczonego. Uczony mędrzec załamuje ręce nad takim zabobonem. Lud i poeta wierzą, że miłość jest silniejsza od śmierci, i że Karusia rzeczywiście widzi swojego Jasieńka.
  • Pomysł autora
    To najważniejsza ballada romantyczna. Przeciwstawia dwa spojrzenia na świat: stare, naukowe i romantyczne, dopuszczające wytwory wyobraźni. „Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko” wyrokuje poeta, i to jest bardzo słynny cytat.

Rybka Adam Mickiewicz (Polska)

  • Sytuacja
    Dziewczyna z ludu pokochała bogatego panicza, lecz on wykorzystał ją i porzucił. Dziewczyna utopiła się w jeziorze, a jej dzieckiem opiekował się stary sługa. Codziennie przynosił je nad jezioro – a zamieniona w rybkę nieszczęśnica wyłaniała się z fal, by nakarmić niemowlę. Tymczasem panicz postanowił ożenić się z panną ze swojej sfery. Kiedy spacerował z nią brzegiem jeziora, pokrzywdzona Rybka zamieniła ich w dwa ponure kamienie. Nikt nie odgadł, gdzie znikli, tylko stary sługa śmiał się mściwie…
  • Pomysł autora
    Pokazać niesprawiedliwość społeczną i prawo moralności ludowej – krzywda musi być pomszczona, zły pan ukarany. Elementy romantycznej fantastyki to dziewczyna-rybka żyjąca w falach jeziora, czary, moc, zamienienie pary kochanków w kamienie.

Balladyna Juliusz Słowacki (Polska)

  • Sytuacja
    Opowieść o złej siostrze, która zabija dobrą, by zrobić karierę, dojść do bogactwa i sławy, nie jest jeszcze fantastyczna. Ale akcję rozgrywaną w środowisku ożywionej natury uruchamiają postacie fantastyczne, takie jak Goplana, Skierka. Również śmierć Balladyny od pioruna nie ma realnego wyjaśnienia.
  • Pomysł autora
    Utwór wyraźnie zainspirowany Makbetem Szekspira. Zbrodnia, kara, udział nadprzyrodzonych sił. Nawiązanie do Biblii. Balladyna nie może zetrzeć z czoła plamy – kainowego znamienia. Znów w romantycznym tle odbywa się prezentacja ludowej moralności, problem zbrodni, winy i kary.

Uwaga!
Nigdy później w dziejach literatury nie będziemy mieć do czynienia z taką eksploatacją postaci fantastycznych: widm, zjaw i upiorów. Jeszcze raz przetoczą się przez scenę w wielkim narodowym dramacie Stanisława Wyspiańskiego pt. Wesele (początek XX wieku). Rozmaite stworzonka rodem z wyobraźni artystycznej pojawią się jeszcze w poezji Bolesława Leśmiana.

 

Duchy – w romantyzmie

  1. Caspar David Friedrich Opactwo w dębowym lesie. Oto idealna przestrzeń romantyczna: nastrój grozy, mury starego opactwa, pełne grozy drzewa, noc (dokładnie świt). Sceneria doskonała do tego, by ukazał się tam wilkołak, strzyga albo odezwał się puszczyk…
  1. Caspar David Friedrich Wędrowiec. Romantyzm to czas kultu jednostki. Człowiek na szczycie gór to doskonały przykład bohatera romantycznego: samotny, wśród zwykłych ludzi źle się czuje, więc odwraca się od świata, ucieka w towarzystwo chmur i górskich szczytów. Nikt go nie rozumie, a on ma do spełnienia wielką misję. Po czym rozpoznać takiego romantyka? Twarz blada, gorejące oczy. Najczęściej poeta – i nieszczęśliwie zakochany.
  1. Eugčne Delacroix Kobiety algierskie. Dowód na fascynację orientem – to właśnie ten obrazek kobiet Wschodu, atmosfera haremu, przepych wschodnich strojów, wnętrz, ozdób. „Pośród nagromadzenia jedwabi i złota piękne, ludzkie gazele” – tak zanotował sam malarz po swojej podróży do Maroka. Delacroix (czytaj: Delakrua) to jeden z najważniejszych malarzy romantyzmu.
  1. Francisco de Goya Kolos. Przykład romantycznej wyobraźni – Kolos nad światem. Olbrzymy, tytani – to także postacie inspirujące romantyków. Na przykład w Sonetach krymskich pojawia się „geniusz śmierci” (sonet Burza). Z kolei hebrajska legenda o Golemie opowiada o próbie stworzenia przez alchemików postaci ludzkiej z gliny i mułu. Widać problem stworzenia istoty człekopodobnej – a zatem tęsknota za mocą Boga­był istotny w romantyzmie.

 

Spiskowiec – romantyczny patriota

Trzeba koniecznie połączyć wiedzę o kulturze i literaturze z historią, gdyż w I połowie XIX wieku były one splątane dość szczególnie. Przede wszystkim w Polsce, ponieważ niedawno utraciła niepodległość.

Polacy będą wciąż walczyć o wolność:

  • najpierw pod skrzydłami Napoleona (początek wieku),
  • potem wzniecą powstanie listopadowe (1830),
  • wezmą udział w Wiośnie Ludów (1848),
  • a w roku 1863 wybuchnie powstanie styczniowe.

Nic dziwnego, że temat walki o wolność jest ważny w polskim romantyzmie. Tak się składa, że w Europie też. Początek XIX stulecia to w historii fala buntów narodów zniewolonych przez inne – na przykład Grecji przeciw Turcji, co uwiecznił romantyk malarz Delacroix i romantyk poeta Byron (utwór Giaur).

Dlaczego patriotyzm romantyczny jest szczególny?

Bo szczególnie trudna była sytuacja Polski. Walka z trzema silnymi zaborcami naraz, podczas gdy kraj jest osłabiony po zrywie Kościuszki i po bardzo kosztownej kampanii napoleońskiej! Kosztownej, bo Polacy nie tylko brali udział w walkach, ale zasilali Napoleona finansowo – przecież wojny są bardzo drogim przedsięwzięciem. Aby przekonać zwycięzcę o prawie Polaków do kraju – społeczeństwo polskie płaciło: życiem żołnierzy, złotem, zbożem. To też nic nie dało. Czy w takich warunkach realista, rozsądnie liczący zyski i straty, wierzyłby w szansę na odzyskanie niepodległości? I tu bardzo przydatna okazała się… IDEOLOGIA ROMANTYCZNA. Nie ma rzeczy niemożliwych. Wiara zwycięży siłę. „Mierz siły na zamiary – nie zamiar podług sił”. Wiara wbrew nadziei, wiara w poetę ducha i uczucia wspierała nadzieję na zwycięstwo nawet w sytuacji na pozór niemożliwej.

Do tego dopiszmy modę na atmosferę tajemniczości, na romantyczny bunt i wiarę w młodość. To z kolei sprzyjało działaniom konspiracyjnym. Tajne spotkania, hasła, spiskowanie pod osłoną nocy – wpisują się pięknie w atmosferę romantyczną.

I w końcu – kult jednostki, wiara w to, że nawet jeden człowiek, jeśli jest wybitny, wybrany może zbawić innych. Jak Mesjasz – dlatego mesjanizm jest jedną z cech epoki. A bohater romantyczny – najważniejszą konstrukcją, jeśli chodzi o postacie literackie.

Uporządkujmy fakty:

Walka o wolność w Europie

  • 1821-1829 – walka Grecji o wolność (niepodległość została uznana w 1930 r.).
  • 1825 – powstanie dekabrystów w Rosji przeciwko caratowi.
  • 1830 – rewolucja lipcowa we Francji.
  • 1830– rewolucja sierpniowa w Belgii.
  • 1848 – Wiosna Ludów: walki o wolność na terenie Włoch, Austrii, Węgier i innych państw Europy.

Walka o wolność w Polsce

  • 1795 – III rozbiór. Polska znika z mapy świata.
  • 1797 – powstanie Legionów Polskich we Włoszech pod wodzą gen. Dąbrowskiego.
  • do 1812 – udział Polaków w walkach Napoleona, również w ostatniej, przegranej kampanii przeciw Rosji.
  • 1814-1815 – kongres wiedeński porządkuje sprawy po epoce napoleońskiej w Europie. Polska pozostaje pod zaborami – część ziem otrzymuje nazwę Królestwa Polskiego i rosyjskiego cara za króla. Polacy zaczynają konspiracyjne przygotowania do walk z zaborcą, organizują tajne związki, zwłaszcza w ośrodkach uniwersyteckich.
  • 1817 – powstaje Towarzystwo Filomatów (Uniwersytet Wileński).
  • 29 XI 1830 – wybuch powstania listopadowego w Warszawie (zakończy się klęską).
  • 1832 – zaborcy rozpoczynają intensywną rusyfikację lub germanizację Polaków.
  • Lata 30. – Wielka Emigracja: Polacy wyjeżdżają z kraju, działają na obczyźnie – w Paryżu, Dreźnie, Genewie.
  • 1846 – powstanie krakowskie, utworzenie Rządu Narodowego w Krakowie. Również w tym roku bunt chłopów w Galicji, zwany rabacją, pod wodzą Jakuba Szeli.
  • 1848 – czasy Wiosny Ludów. Mickiewicz organizuje legion polski we Włoszech.
  • 1855 – próby utworzenia legionu polskiego w Turcji (w czasie wojny Turcji przeciw Rosji). Tu umiera Mickiewicz.
  • 1863 – wybuch powstania styczniowego. Także zakończy się klęską. Polacy rozczarowani klęskami powstań uwierzą w nieco inną filozofię – pracy, reform, nauki. Oznacza to nową epokę, a powstanie styczniowe uważa się też za koniec romantyzmu.

 

Bohater romantyczny

  • Młody, zbuntowany.
  • Wybitny, utalentowany, poeta, prorok.
  • Za młodu przeżywa osobistą tragedię i nieszczęśliwą miłość.
  • Przemienia się w spiskowca, patriotę, bojownika o wolność ojczyzny. Lubi działać sam.

Przykłady literackie

  • Grażyna (Adam Mickiewicz Grażyna)
    Działa samowolnie: wyrusza w rycerskim przebraniu przeciw Krzyżakom.
  • Emilia Plater (Adam Mickiewicz Śmierć Pułkownika)
    „Dziewica – bohater”, „wódz powstańców” – to jeszcze jedna legenda. Emilia Plater wprawdzie uczestniczyła w powstaniu, wbrew protestom krewnych, lecz nie była wodzem i zmarła z choroby, nie od bitewnych ran. Heroiczną postać uczyniły z niej opowieści i wiersz Mickiewicza, który jest też jednym ze słynnych literackich opisów sceny śmierci.
  • Generał Józef Sowiński (Juliusz Słowacki Sowiński w okopach Woli)
    Typ żołnierza – patrioty, walcząc za Napoleona, stracił nogę, mimo to w powstaniu listopadowym został generałem brygady. Zginął na szańcach Woli w 1831 roku.
  • Julian Konstanty Ordon (Adam Mickiewicz Reduta Ordona)
    Heroiczny wódz – uczestnik powstania listopadowego. Bohaterem uczynił go Mickiewicz, pisząc w słynnym wierszu, iż Ordon nie chcąc się poddać, wysadził redutę. W rzeczywistości – redutę wysadził, ale sam przeżył powstanie. Legenda została.
  • Jacek Soplica (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
    Działa jako emisariusz. Przebrany za Księdza Robaka przygotowuje powstanie na Litwie.
  • Konrad (Adam Mickiewicz Dziady cz. III)
  • Kordian (Juliusz Słowacki Kordian)

Uwaga!

  • Konrad Wallenrod był szczególnie ważny w świadomości konspiracyjnej młodzieży – jego dzieje i metodę walki (podstęp i spisek) młodzi uznali za najskuteczniejszy i najszybszy sposób na odzyskanie niepodległości. „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem” – napisał jeden ze spiskowców w chwili wybuchu powstania listopadowego.
  • Nieszczęśliwie zakochany Gustaw w Dziadach przemienia się w Konrada. Dla ojczyzny przeciwstawia się nawet Bogu: uważa się za „Milijon” – reprezentanta milionów.
  • Kordian Słowackiego zdecyduje się zabić cara. Jednak nie wytrzyma psychicznie – królobójstwo okaże się zbyt wielką zbrodnią jak na jego szlachetną, honorową naturę. Czyli że spiskowiec, patriota, bohater jest też człowiekiem bardzo wrażliwym, a nawet słabym.

 

Romantyczna miłość

Miłość to uczucie, dla którego romantycy żywili szczególny szacunek. Nie mogła być sprawą drugorzędną, jak ogarniała człowieka, to absolutnie, całkowicie, prowadząc do obłędu, odcinając go od innych spraw. Miłość była darem Boga. Była to miłość duchowa, związek dusz – romantycy zapominają o zmysłowej stronie uczucia. Za to przypominają i wykorzystują opisy Petrarki: gorejące serce, bladość lica, pałające oczy, gorące westchnienie, rozpacz, żar uczuć – oto cechy zakochanego.

Uczucie spada na człowieka od pierwszego wejrzenia i jest wszechogarniające. Wybranka to ideał, kobieta-anioł. Niestety – z reguły przeznaczona dla innego, gdyż romantyczna miłość musi być nieszczęśliwa. Najczęściej względy społeczne (on biedny, ona bogata) powodują niemożliwość spełnienia związku. Zresztą romantycy z pogardą odnoszą się do instytucji małżeństwa. To bardzo prozaiczna kwestia (zwłaszcza że małżeństwa wówczas wciąż były kontraktami z rozsądku), dużo romantyczniej i poetyczniej jest cierpieć i szlochać, a nawet – popełnić samobójstwo z miłości. Pamiętajmy jednak, że próba samobójcza była najczęściej nieudana, by romantyczny kochanek odrzucił swoje sprawy prywatne i z kamienną twarzą ruszył do boju za ojczyznę.

Przypominamy nieszczęśliwe miłości innych epok:

  • Heloiza i Abelard (średniowiecze)
  • Tristan i Izolda (średniowiecze)
  • Romeo i Julia (Szekspir – XV/XVI w.)
  • Wokulski – miłość do Izabeli Łęckiej (pozytywizm)
  • Poeci współcześni: Krzysztof K. Baczyński – miłość przerwana przez śmierć w powstaniu
  • Halina Poświatowska – miłość przerwana przez śmiertelną chorobę

Nieszczęśliwa miłość

  1. Werter
  2. Adam Mickiewicz
  3. Juliusz Słowacki
  4. Jacek Soplica
  5. Gustaw-Konrad

1. Od niego wszystko się zaczęło! Jest bohaterem bardzo modnej wśród młodych romantyków książki pt. Cierpienia młodego Wertera Goethego. Cierpienia polegały na tym, że Werter pokochał Lottę, lecz ta została żoną innego (Alberta). Werter popełnił samobójstwo. Co gorsza: za jego przykładem poszła młodzież tamtych czasów i samobójstwo z miłości stało się modne.

2. Adam Mickiewicz zakochał się w Maryli Wereszczakównie, gdy był jeszcze młodym, biednym, nieznanym poetą. Rodzina wydała Marylkę za hrabiego Puttkamera – a Mickiewicz pisał płomienne wiersze, ukochana stała się jego muzą. Potem poznał jeszcze inne kobiety, ożenił się (niezbyt szczęśliwie), ale podobno do końca życia wspominał Marylę, dzięki której tak, a nie inaczej napisał Dziady, ukształtował losy Jacka Soplicy czy napisał słynne Do M*** (Precz z moich oczu!… Posłucham od razu).

3. Juliusz Słowacki też kochał się nieszczęśliwie. Obrał sobie za obiekt uczuć starszą od siebie córkę profesora, Ludwikę Śniadecką. Oczywiście, nic z tego nie wyszło, ale pewnie właśnie dlatego młodziutki Kordian – bohater dramatu Słowackiego – gdy wyśmieje go starsza nieco Laura – strzela do siebie. Jak na romantyka przystało, będzie żyć dalej.

4. Literacki życiorys nieszczęśliwej miłości to dzieje Jacka Soplicy (Pan Tadeusz). Jak pamiętamy, pokochał Ewę Horeszkównę, córkę Stolnika. Podano mu czarną polewkę – Jacek oszalał z upokorzenia i miłości: zabił Horeszkę, musiał wyruszyć na tułaczkę. Ewa wyszła za mąż, Soplica znalazł inną żonę, ale dopiero ich dzieci będą ze sobą szczęśliwe.

5. Konrad z Dziadów jest najnieszczęśliwszym z polskich bohaterów. W części IV Dziadów występuje jako Gustaw i opowiada dzieje swojej miłości. Jego ukochana wyszła za mąż za innego człowieka. Gustaw oszalał z rozpaczy. Zwątpił w księgi, w miłość, w moralność, a także w kobiety („Kobieto, puchu marny…” – tak zwraca się do kobiety w utworze). Na szczęście swą energię skieruje w III części na walkę o wolność. Znajdziemy go w więzieniu, jako spiskowca – Konrada.

Typowe dla romantycznego nastroju rekwizyty:

  • noc
  • burza
  • księżyc
  • zmrok
  • gwiazdy
  • cisza gór

Ulubione tematy romantyków:

  • piękno i groza natury;
  • miłość (nieszczęśliwa);
  • romantyczny bohater: wybitna jednostka, zwykle poeta;
  • poezja;
  • walka o wolność;
  • młodość.

Zobacz:

Omów fantastyczne elementy świata przedstawionego w dziełach romantyków