Jeśli coś znamy, dobrze wiemy, czego się spodziewać, czego oczekiwać. Znana nam osoba, znane miejsce, znana rzecz nie zaskoczy, nie zdziwi, nie przestraszy. Znane jest bezpieczne. Ale z drugiej strony może też okazać się nudne, bo właśnie takie łatwe do przewidzenia. A nieznane? Pociąga, kusi, zachęca do robienia rzeczy nowych. Tajemnicza nieznajoma, nieodkryte lądy, niezbadane zjawiska – to wyzwania, które lubimy podejmować.

Jakie są znaczenia słów „znane” i „nieznane”?

  • znane, realne, swoje, publiczne
  • nieznane, wyobrażone, obce, tajemnicze, budzące strach

 

1. Jak można rozumieć pojęcie „znane”?

Znane, czyli realne

Coś, co możemy sprawdzić, doświadczyć, poznać właściwości. Realny świat gimnazjalisty to dom, szkoła, nauczyciele, klasówki, koledzy z klasy. Codzienne kłopoty i radości, dni, na które czekamy (impreza, urodziny, wakacje). To jest realne. O tym możemy opowiadać, nie kłamiąc, nie fantazjując. Realne, czyli rzeczywiste, sprawdzone, prawdziwe. Rzeczywistość poznajemy zmysłami – wzrokiem, dotykiem, słuchem, węchem, czasem także smakiem. Rzeczywistości jesteśmy pewni – możemy jej doświadczyć, przekonać się, że jest taka, a nie inna.

Realność w sztuce poprzednich epok – skojarz!

Antyk

Sztuka powinna naśladować naturę, bo w naturze jest piękno, ład i harmonia, porządek. Artysta powinien starać się odzwierciedlać piękno świata, naśladować rzeczywistość. Ważna postać: Arystoteles – to on ustalił zasady tworzenia dzieł literackich, opisał normy, których powinni przestrzegać twórcy gatunków, takich jak epos czy tragedia.

Zapamiętaj pojęcie!
Mimetyzm – naśladownictwo.
Sztukę antyku określamy mianem mimetycznej.

Oświecenie (wiek XVIII)
Liczą się nauka i naukowe dowody. Czego nie można dowieść, to nie istnieje. To kiepski czas dla zwolenników wyobraźni. Powracają reguły ustanowione przez starożytnych, w sztuce znowu zaczyna się liczyć harmonia, ład i piękno. To także epoka rozwoju nauk ścisłych.

Zapamiętaj pojęcia!

  • Racjonalizm – świat poznaje się z pomocą rozumu, tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej, ukazuje prawdę o rzeczywistości.
  • Empiryzm – świat poznaje się za pomocą doświadczenia, za pomocą zmysłów.

Pozytywizm (II połowa wieku XIX)

Sztuka ma naśladować rzeczywistość. Świat w dziełach literackich powinien być realistyczny, czyli prawdziwy. Artysta ma swoją pracą (czyli sztuką) służyć społeczeństwu. Być użytecznym jak stolarz czy piekarz. Powinien apelować o poprawę losu najbiedniejszych, o potrzebę kształcenia. Pisarz, najczęściej prozaik (bo pozytywizm to epoka prozy – zwłaszcza powieści), jest wnikliwym obserwatorem swojego otoczenia. Nie koloryzuje, nie fantazjuje, pisze tak, jak jest. W polskiej literaturze – ogromny wybór nowel Prusa, Sienkiewicza, Konopnickiej – realizm! Wielkie powieści – Lalka, Faraon, Quo vadis, Trylogia. Powieści historyczne – odzwierciedlają rzeczywistość sprzed lat. W innych dziedzinach sztuki – także realizm.

Zapamiętaj pojęcia!

  • Realizm – obiektywna ocena rzeczywistości, ukazywanie świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy, ukazywanie wszystkich elementów rzeczywistości.
  • Fakt – wydarzenie prawdziwe.
  • Naturalizm – ukazywanie wszystkich szczegółów życia ludzkiego, nawet tych intymnych czy drastycznych

A dziś…

  • Ogromna popularność telenowel (M jak miłość, Klan, Plebania, Samo życie) – przedstawiają życie zwykłych ludzi, którzy pracują, mają kłopoty rodzinne, podobnie jak my obchodzą święta.
  • Reality show – programy telewizyjne oglądane na żywo, których uczestnikami są zwyczajni ludzie. W reality show nie ma ścisłego scenariusza, producentom zależy, aby uczestnicy zachowywali się spontanicznie, naturalnie. Czy rzeczywiście tak się zachowują? Reality show mają ogromną popularność, ale też wielu przeciwników. Zarzuca im się, że są niemoralne, że pokazują ludzi w ich codziennych, także intymnych sytuacjach, bezlitośnie obdzierają z prywatności, a telewidzowie zachowują się jak zwyczajni podglądacze.
  • Blogi – internetowe pamiętniki ludzi, którzy opisują swoje codzienne życie.

 

Znane, czyli swoje:

Każdy z Was może powiedzieć:
„To jest moje miejsce, mój dom, mój świat, moje marzenia, moje plany. Moje, czyli znane mi i należące do mnie. Są wokół mnie ludzie, o których mogę powiedzieć – moi ludzie. Znam ich upodobania, potrafię przewidzieć ich zachowania. Niektórych kocham, z innymi się przyjaźnię, innych tylko trochę lubię lub zaledwie toleruję. Ale trzymamy się razem, stanowimy jakąś grupę”.

Poczucie wspólnoty, solidarności jest bardzo ważne. A jakie więzy łączą i sprawiają, że nazywamy się „swoimi ludźmi”?

  • Rodzina
    Cóż… rodziny się nie wybiera, ale też nie wolno o niej zapomnieć ani jej zdradzić. Dla wielu ludzi to właśnie rodzina jest najważniejszą wartością. Zgodnie z tym poglądem postępowało również wielu bohaterów literackich: Odyseusz (przez wiele lat wędrował, aby powrócić do ukochanego domu, wiernej żony Penelopy), Sędzia Soplica (przejął opiekę nad bratankiem Tadeuszem), Dawid Copperfield (po śmierci matki szukał swojej jedynej krewnej ciotki Betsey).
  • Przyjaźń
    W literaturze nie brakuje przykładów wspaniałej przyjaźni: Trzej muszkieterowie (Atos, Portos i Aramis, a także d’Artagnan właśnie – jeden za wszystkich, wszyscy za jednego), Syzyfowe prace (Marcin Borowicz, Bernard Zygier, Andrzej Radek – każdy z nich jest inny, ale ostatecznie potrafią się zaprzyjaźnić), Kamienie na szaniec (Rudy, Alek, Zośka – wojna sprawia, że ich przyjaźń zostanie wystawiona na najcięższą próbę).
  • Ojczyzna
    Te same: język, obyczaje, tradycja, historia. To łączy i sprawia, że stajemy się jednym narodem. Możemy się nie zgadzać, kłócić. Ale wobec zagrożenia zawsze stajemy razem!
    Trylogia, Krzyżacy – powieści historyczne Henryka Sienkiewicza pisane były z myślą o „pokrzepieniu serc”. Przywołane z historii Polski zwycięskie wojny miały wzmocnić wiarę Polaków w odzyskanie niepodległości. Pan Tadeusz – skłócona ze sobą szlachta jednoczy się, gdy atakuje wróg.

 

Znane, czyli publiczne, znane powszechnie

Osoby występujące w telewizji, aktorzy, politycy, piosenkarze – to ludzie znani. Są rozpoznawani na ulicy, ich życie prywatne opisywane jest w gazetach. Bycie popularnym ma swoje plusy i minusy: z pewnością przynosi pieniądze, daje satysfakcję. Ale bywa też kłopotliwe – wszechobecni paparazzi, plotki wyssane z palca. Są także znane miejsca (restauracje, kluby, kurorty), znane dzieła sztuki (takie, których wstyd nie znać).

 

2. Jak można rozumieć pojęcie „nieznane”?

Nieznane, czyli nierealne, wyobrażone

Wyobraźnia to psychiczna zdolność tworzenia obrazów (tzw. wyobrażeń) ludzi, zwierząt, przedmiotów, krain, zjawisk itp., istniejących, ale nieobecnych w danej chwili lub nieistniejących (wymyślonych). Wyobraźnia ubarwia świat rzeczywisty, sprawia, że staje się on ciekawszy, nietypowy, inny dla każdego człowieka. Wyobraźnia to sposób na nudę – wystarczy uruchomić wyobraźnię i już droga do szkoły staje się szlakiem przygód w amazońskiej dżungli. Dla artystów wyobraźnia to droga do bycia oryginalnym – dzięki niej mogą stworzyć dzieło niepowtarzalne, inne od dotychczasowych.

Wyobraźnia w sztuce poprzednich epok – skojarz!

Barok (wiek XVII)
Epoka dziwactw, szokujących eksperymentów w sztuce. Cel artysty – zaskoczyć odbiorcę. W poezji powstają wiersze dziwadła, w sztuce już nie proporcjonalne sylwetki (jak w antyku i renesansie), ale postacie pełne ekspresji, często o twarzach wykrzywionych bólem. W architekturze – bogate zdobnictwo.
Zapamiętaj cytat!

– Zdaje mi się, że widzę…
– Gdzie?
– Przed oczyma duszy mojej

To słowa z Hamleta (Szekspir to twórca barokowy). O czym mówią? O wyobraźni!

Romantyzm (wiek XIX)
Wstęp do sztuki mają postacie fantastyczne (upiory, zjawy, panny wodne, rusałki). Większość z tych dziwadeł aż do romantyzmu żyła sobie w sztuce ludowej. Bo właśnie romantyzm przyniósł zainteresowanie tym, co ludowe, a nawet trochę zabobonne. Poeci piszą więc ballady o duchach i potępieńcach, podróżują, aby w samotności, z daleka od ojczyzny i rodziny znaleźć natchnienie. Panuje moda na nieszczęśliwych kochanków, straszliwe miejsca, a także tajemnicze opowieści o rycerzach.

Zapamiętaj pojęcia!

  • Imaginacja – to inaczej wyobraźnia.
  • Wyimaginowany – wyobrażony, nierzeczywisty, nieistniejący.

A dziś:
Wydaje się, że twardo stoimy na ziemi – dla większości ludzi najważniejsze są kariera, pieniądze, sukces. Ale jednocześnie ogromną popularność odnosi literatura fantasy (Tolkien, Sapkowski), a rekordy oglądalności biją ekranizacje Harry’ego Pottera i Władcy Pierścieni. Za pośrednictwem internetu szukamy nowych, często wcale nieprawdziwych znajomych i samych siebie przedstawiamy w sposób wyobrażony, nieprawdziwy. Gramy w gry fabularne i komputerowe – dzięki nim mamy możliwość uczestniczenia w wymyślonych przygodach.

Nieznane, czyli obce

Obcy człowiek w naszym domu budzi podejrzenia. Nie wszystkich potrafimy zaakceptować. Po prostu czasem trudno się dopasować. Ale to nie zawsze musi być wina tego nowego! Obcym z pewnością jest:

Odmieniec, taki jak Don Kichot – widzi świat na swój sposób – zamiast wiatraków olbrzymy, zamiast przydrożnych budynków warowne zamki. Dla wszystkich był dziwakiem, szaleńcem, który coś sobie ubzdurał. Odmieńcem był także Colin Craven (Tajemniczy ogród) – o jego chorobie mówi się szeptem jak o wstydliwej tajemnicy, nikt nie traktuje go jak normalnego dziecka, ale jak kogoś, kto nie pasuje do żadnej rodziny. W podobnej, równie trudnej sytuacji był stary tragarz, bohater Miłosierdzia gminy – nie pasował do wiejskiej społeczności, bo nie nadawał się do pracy, był schorowany i niedołężny. Odmieńcem nazwano też Ptaśka – dziwnego chłopca o niezwykłej wyobraźni. Jego miłością były ptaki, ale ta miłość z czasem zmieniła się w chorobę psychiczną – tak przynajmniej uważali inni ludzie. I dlatego Ptasiek trafił do zakładu dla obłąkanych, żył w odosobnieniu, w świecie swej wyobraźni (czy raczej szaleństwa).

Przybysz:
Mowgli z Księgi dżungli, Guliwer. Również Zenek i Danka, bohaterowie powieści Ireny Jurgielewiczowej (Ten obcy, Inna?) – nie mają rodziny, nikt ich nie kocha, a oboje bardzo potrzebują kogoś bliskiego. Na szczęście spotykają grupę przyjaciół i dzięki nim przestają czuć się obco.

Przedstawiciel innej narodowości. Zupełnie nie ze swojej winy nagle odmieńcem dla ludzi stał się Mendel Gdański. A powodem tego było jego żydowskie pochodzenie. W mieście zapanowały buntownicze, antysemickie nastroje i ich ofiarą padła także rodzina starego Mendla, chociaż on sam w niczym się nie zmienił.

Nieznane, czyli tajemnicze, budzące strach

Są pewne zjawiska, których nie da się wytłumaczyć w sposób racjonalny. Intrygują, pociągają, nie dają spokoju. Ale u niektórych ludzi budzą też strach, bo bezpieczniej czujemy się w dobrze znanym nam świecie. Tajemnicze są takie zjawiska, jak:

  • UFO
    Jest życie na innych planetach czy go nie ma? Czy to możliwe, że co jakiś czas odwiedzają nas kosmici? Nie wiadomo. Na razie możemy na ten temat gdybać i… tworzyć literaturę i filmy o najeździe obcych.
  • Zjawiska paranormalne, np. telepatia
    Porozumiewanie się na odległość bez pośrednictwa zmysłów, umiejętność odbierania i przekazania myśli. Jak to działa? Naukowcy wciąż się zastanawiają. Ci, którzy mają zdolności telepatyczne, też nie są pewni, skąd to się bierze.
  • Intuicja
    Nazywana szóstym zmysłem. To wrodzony dar przewidywania zjawisk, przeczucie, że coś ma nastąpić. Intuicja ostrzega przed niebezpieczeństwem, sugeruje też nam stosunek do nowo poznanego człowieka.

Obcy w literaturze

Wyobcowanych, samotnych, opuszczonych nietrudno znaleźć w utworach literackich.

  • Don Kichot – zwykły, ubogi szlachcic postanawia zostać błędnym rycerzem i walczyć ze złem na świecie. Całe otoczenie traktuje go jak szaleńca. Nic dziwnego. Don Kichot walczy z wiatrakami i stadami owiec. Twierdzi, że to jego przeciwnicy.
  • Hrabia z Pana Tadeusza – hołduje obcym modom, nie zna szlacheckich obyczajów. Zdecydowanie wyróżnia się na tle litewskiej szlachty. Jest traktowany z przymrużeniem oka jako niegroźny dziwak.
  • Mendel Gdański – zupełnie nie ze swojej winy, nieoczekiwanie, odmieńcem dla mieszkańców miasta stał się stary Mendel. A powodem tego było jego żydowskie pochodzenie.
  • Guliwer – postanowił podróżować po najdziwniejszych krainach. A więc sam wybrał los odmieńca – był olbrzymem dla liliputów, a niedługo później liliputem w krainie wielkoludów.

 

Wypracowania egzaminacyjne

Rozprawka

Inny nie znaczy gorszy – rozważ tę myśl na podstawie poznanych lektur i własnych przemyśleń.

Trudno nie zgodzić się z tym twierdzeniem. Brak tolerancji dla odmienności to źródło nienawiści, a nawet tak negatywnych zjawisk jak szowinizm. Jakie lektury możesz przywołać w swojej pracy? Mendla Gdańskiego, Kamienie na szaniec, literaturę młodzieżową (np. powieści Ireny Jurgielewiczowej).

Charakterystyka

Akceptacja odmienności jest trudna. Którą z poznanych literackich par przyjaciół uznałbyś za przykład tolerancji?

Jakiej postaci literackiej poszukujesz? Takiej, która wykazała się ogromną życzliwością, tolerancją i zrozumieniem dla kogoś, kto był inny niż otaczający ich ludzie. Może Pilot z Małego Księcia? Był wyjątkowym dorosłym – udało mu się zrozumieć przybysza z planety B-16. Może Ula, która obdarzyła przyjaźnią Zenka (Ten obcy)?

Opowiadanie

Śniło mi się, że trafiłem do nieznanej mi, dziwnej krainy… Dokończ opowiadanie, opisując dokładnie swoje odczucia.

Możesz pozwolić sobie na fantazjowanie. Stwórz krainę, w której wszystko będzie inne niż w rzeczywistości, wyobrażone. Zastosuj narrację pierwszoosobową. Dzięki temu dobrze przedstawisz własne uczucia.

Opis

To jest moje miejsce.

Moje, czyli: dobrze mi znane, miejsce, które darzę uczuciem. Jaki fragment przestrzeni nazwiesz swoim miejscem? Swój pokój? Dom? Miasto? Ojczyznę? Planetę? Możliwości masz wiele. Ale uważaj! Twoje wypracowanie nie może być suchym opisem, rejestrem rzeczy znajdujących się w danym miejscu. Musisz udowodnić, że świadomie to miejsce nazywasz swoim – bo je darzysz uczuciem, bo jesteś do niego przywiązany, a nawet dumny z niego.

 

Frazeologia

  • Zakazany owoc – coś nieznanego, co kusi, pociąga.
  • Kiedy trafisz między wrony, musisz krakać jak i one – lepiej dopasować się do otoczenia.
  • Swój zawsze trafi na swego – szukamy ludzi podobnych do nas.
  • Kruk krukowi oka nie wykole – swój swojego nie skrzywdzi.
  • Zjeść z kimś beczkę soli – dobrze się poznać.
  • Być z kimś za pan brat – w bardzo dobrych stosunkach.
  • Patrzeć trzeźwo na świat – oceniać wszystko realnie, zgodnie z rzeczywistością
  • Bujać w obłokach – fantazjować, marzyć.
  • Myśleć o niebieskich migdałach – wyobrażać sobie nieistniejące rzeczy, fantazjować.
  • Szara rzeczywistość – codzienność, zwykła, nudna i trochę przygnębiająca.
  • Wyobraźnia płata figle – kiedy ulegamy złudzeniom, wierzymy w coś, co nie istnieje naprawdę.

 

Pojęciownik

  • Tolerancja – umiejętność zaakceptowania odmienności.
  • Nacjonalizm – przekonanie o wyższości własnego narodu, pogarda wobec przedstawicieli innych narodowości.
  • Szowinizm – skrajna postać nacjonalizmu, nienawiść wobec innych narodowości (przykładem faszyzm niemiecki).
  • Kosmopolityzm – brak przywiązania do własnego narodu i tradycji.
  • Alienacja – poczucie wyobcowania.
  • Integracja – zespolenie, utworzenie całości.

 

Cytaty

To lepiej, że nieznane pozostanie nieznanym, niż gdyby ilość tajemnic miała się powiększyć.
Bertolt Brecht

O nieznajomych rzeczach wspanialsze mniemanie.
Andrzej Maksymilian Fredro

Im dalej brniesz w nieznane, tym mniej przyjaciół pozostaje z tobą. Gdy postępując naprzód, osiągniesz granice niedostępne dla innych, pozostaniesz ostatecznie sam.
Hans Selye

Czas wszystko na jaw wydobywa.
Sofokles

Wszyscy ludzie są o tyle piękni, o ile mniej poznani.
Aleksander Świętochowski

Zobacz:

Swój i obcy w literaturze